«بی‌تفاوتی»، منکری که نیاز به نهی از منکر دارد/ «لااکراه فی الدین» یعنی چه؟
من در برابر ماجرای کشف حجاب‌ها در حریم عمومی چه وظیفه‌ای دارم؟ می توانم بدون تفاوت باشم؟ در این رابطه گفت‌وگوی فارس با علی تقوی، مدرس امر به معروف و نهی از منکر را می‌خوانید.
خبرگزاری فارس- تهران: من در برابر ماجرای کشف حجاب‌ها در حریم عمومی چه وظیفه‌ای دارم؟ می‌توانم بی‌تفاوت باشم؟ اصلا مگر حجاب برای حریم خصوصی آدم‌ها نیست؟ پس چرا می‌گویند باید امر به معروف و نهی از منکر کنید؟
برای پاسخ به این سوالات سراغ یکی از کسانی رفته‌ایم که درباره حجاب و وظایف اجتماعی ما در قبال آن کم حرف برای گفتن ندارد؛ علی تقوی رئیس اندیشکده تخصصی امر به معروف و نهی از منکر.
مخاطبان فارس با ثبت پویش‌هایی در سامانه فارس من با عنوانی مانند: «مطالبه آموزش امر به معروف و نهی از منکر در رسانه ملی»، «لزوم برگزاری مناظره در جهت آگاهی مردم از عواقب بدحجابی»، «درخواست ساخت برنامه آموزش امر به‌معروف و نهی از منکر» و «مطالبه برگزاری دوره‌های آموزش امر به معروف و نهی از منکر در حرم رضوی» خواهان افزایش آگاهی در زمینه امر به معروف و نهی از منکر و روش‌های انجام آن هستند.
این مصاحبه تفصیلی در دو بخش منتشر خواهد شد، بخش اول این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
فارس: لطفا خودتان را معرفی کنید.
تقوی: علی تقوی هستم مدرس امر به معروف و نهی از منکر در جوامع حوزوی و دانشگاهی و فارغ‌التحصیل مهندسی صنایع و دانش‌پژوه مقطع دکتری علوم قرآن و حدیث و حدود ۳۶ سال سن دارم؛ بنده ۵۲ اثر مکتوب و منتشرشده چند رسانه‌ای در حوزه امر به معروف و نهی از منکر دارم و بنیان‌گذار مرکز تخصصی امر به معروف و نهی از منکر کشور و همچنین از پایه‌گذاران «اندیشکده امر به معروف و نهی از منکر» زیرمجموعه موسسه «موعود» و «نهضت جهانی تقام الفرائض» هستم.
ما طی فعالیت‌هایمان تاکنون حدود ۳ میلیون نفر ساعت آموزش‌های مجازی و حضوری متناسب با امر به معروف و نهی از منکر داشته‌ایم که در این رابطه از مجتهدین و روحانیون گرفته تا دانشجویان و مهدهای کودک را پوشش داده‌ایم؛ همچنین در حال حاضر دارای دوره‌های آموزشی با حداقل هزینه هستیم که در این راستا ماهانه حدود ۴۰۰۰ نفر آموزش می‌بینند و در آن بصورت تخصصی بر روی حوزه امر به معروف و نهی از منکر اعم از روش‌ها، احکام، نکات فقهی و مسائل روانشناسی و غیره متمرکز شده‌ایم.
در زمینه امر به معروف و نهی از منکر، با تعدد قرائات و برداشت‌ها مواجه هستیم
فارس: چه شد که به فکر ورود به وادی امر به معروف و نهی از منکر افتادید؟ در واقع آن جرقه‌ی ابتدایی را چه چیزی یا چه کسی در ذهن شما زد؟
تقوی: جرقه‌ها مثل رشته‌های داخل یک کابل، یک طیف هستند و اینطور نیست که اراده آدم‌ها یک‌دفعه روی مسأله‌ای تمرکز کند یا از آن منصرف شود، اما آن جرقه‌ی اصلی را شاید تاکیدات مقام معظم رهبری در رابطه با اهمیت امر به معروف و نهی از منکر در ذهن من ایجاد کرد.
همچنین خب آدم دغدغه‌مند بررسی می‌کند که کدام سنگر خالی‌تر و غریب‌تر است و کسی سمت آن نمی‌آید و سعی می‌کند در آن زمینه فعالیت کند، هرچند که این مسیر «امر به معروف و نهی از منکر» زیباست و امام باقر(ع) در وصف آن می‌فرمایند «فمَن نَصَرَهُما أعزَّهُ اللّهُ» یعنی هرکس این دو فریضه «امر به معروف و نهی از منکر» را انجام دهد، خدا عزتش می‌دهد و سپس می‌فرمایند «و مَن خَذَلَهُما خَذَلَهُ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ» یعنی و هر که تنهایشان گذارد، خداوند عزّ و جلّ او را تنها گذارد.
بسیاری از طلبه‌ها و مذهبی‌های ما تعریف واحد و فهم مشترکی از امر به معروف و نهی از منکر ندارند و در این حوزه با تعدد قرائات و برداشت‌ها مواجه هستیم
لذا من متوجه شدم این فریضه دچار اشتباهات بسیاری در فهم شده است؛ بسیاری از مردم می‌دانند نماز، روزه و حج چیست؛ حتی آن کسی که بی‌نماز هم هست یک کلیاتی از این‌ها را می‌داند، اما حتی بسیاری از طلبه‌ها و مذهبی‌های ما تعریف واحد و فهم مشترکی از امر به معروف و نهی از منکر ندارند و در این حوزه با تعدد قرائات و برداشت‌ها مواجه هستیم، در صورتی که خواستگاه امر به معروف فقه اسلام است و باید ببینیم مراجع ما که تقریبا همه آن‌ها روی این موضوع اجماع دارند چه می‌گویند، چون امر به معروف جزو احکامی است که کمترین اختلاف «در حد صفر» پیرامون آن، حتی در بین مراجع شیعه و سنی وجود دارد؛ لذا جهل و ناآگاهی که در رابطه با این فریضه در جامعه بود باعث شد من وارد این میدان شوم.
تمرکز اصلی ما روی بحث آموزش، جهت پاسخ به نیازهای جامعه است
فارس: چه نوع فعالیت تشکیلاتی در زمینه امر به معروف و نهی از منکر دارید؟
تقوی: ما در فعالیت تشکیلاتی خود، در واقع هسته‌های علمی داریم که ۹۰ درصد انرژی بنده و همکارانم در سطح کشور، معطوف به آموزش، و ده درصد بصورت مطالبه‌گری و کارگاه‌های عملیاتی مثلا در قالب پروژه‌های خیابانی جهت آموزش فراگیران است؛ لذا تمرکز اصلی ما روی بحث آموزش، جهت پاسخ به نیازهای جامعه است که در این زمینه کارها صرفا با کمک‌های مردمی پیش می‌رود و ما در عین اینکه با برخی از مسؤولان جمهوری اسلامی تعاملاتی داشته‌ایم، اما از هیچکدام از آن‌ها تابحال ریالی دریافت نکرده‌ایم.
برخی از مذهبی‌ها روزانه از کنار بسیاری از گناهان به راحتی عبور می‌کنند
فارس: در چه حوزه‌هایی واجب است که امر به معروف و نهی از منکر کنیم؟
تقوی: امر به معروف و نهی از منکر دریای پهناوریست که امیرالمومنین(ع) در کلام ۳۷۴ نهج‌البلاغه راجع‌به آن می‌فرمایند که تمام اعمال خوب حتی جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر مثل نمی در مقابل یمی است. مفاهیم امر به معروف و نهی از منکر بی‌نهایت هستند و هیچ‌وقت نمی‌شود گفت که این لیست کارهای خوب و بد است و بجز این‌ها چیزی وجود ندارد؛ اما آن چیزی که فقهای اسلام راجع به آن گفته‌اند که امر به آن واجب است، واجبات می‌باشد و آن چیزی که نهی از آن را واجب دانسته‌اند، محرمات است؛ هرچند امر به مستحبات و نهی از مکروهات هم مستحب است.
با این وجود متاسفانه ما شاهد آن هستیم که بعضی از مذهبی‌های نمازخوان که بطور مثال نماز غفیله، جمکران رفتن و دعای کمیل خواندنشان ترک نمی‌شود، روزانه از کنار بسیاری از گناهان از جمله غیبت و بی‌حجابی و غیره به راحتی عبور می‌کنند و به یکی دوتا از آن‌ها هم تذکر نمی‌دهند و جالب اینجاست که عذاب وجدان هم ندارند.
اطراف هر بی‌حجاب، یک عده محجبه هستند اما بی‌تفاوت، دور هر بی‌نماز کلی نمازخوان هستند اما منفعل؛ لذا گناه بی‌حجابی هر چقدر هم که بزرگ باشد، گناه بی‌تفاوتی و امر به معروف نکردن آن، صد مرتبه بیشتر است.
امیرالمومنین(ع) می‌فرمایند که خدا امت‌های گذشته را عذاب نکرد جز زمانی که فهمید مصلحانشان ترک امر به معروف کردند؛ یعنی خداوند بیش از آنکه با وجود گناه مشکل داشته باشد، با سکوت خوب‌ها مشکل دارد.
گناه بی‌حجابی هر چقدر هم که بزرگ باشد، گناه بی‌تفاوتی و امر به معروف نکردن آن، صد مرتبه بیشتر است
اگر می‌خواهیم مسائل ربا، نزول، بی‌حجابی و دیگر منکرات حل شود، باید هم‌دیگر را از بی‌تفاوتی نهی کنیم، چون خطری که یک خانم محجبه ساکت برای جامعه دارد، صدها برابر بیشتر از خطر یک خانم بدحجاب و بی‌حجاب است، چون آن شخص محجبه‌ی بی‌تفاوت با سکوتش، گناه آن فرد بی‌حجاب را امضا می‌کند.
«لااکراه فی الدین» یعنی لااکراه در اعتقادات، نه لااکراه در رفتار
فارس: برخی شبهه‌ای مطرح می‌کنند که «لااکراه فی الدین»، در دین اجباری نیست و هرکس مسؤول کار خود است پس نباید به گناه و اشتباه دیگران اعتراضی کنیم. نظر شما در این رابطه چیست؟
تقوی: این شبهه جز شبهات قدیمی است که علما در طول قرن‌ها پاسخ‌های متعددی به آن داده‌اند؛ به طور مثال برخی معتقدند «لااکراه فی الدین» یعنی لااکراه فی انتخاب دین که این یعنی شما در انتخاب دین خود آزاد هستی، وقتی دینت را انتخاب کرده‌ای، حالا باید به آن معتقد باشی که این جواب دقیقی نیست.
جواب دقیق در این حوزه پاسخی است که مفسیرین و فقهایی مثل علامه طباطبایی می‌فرمایند که «لااکراه فی اعتقادات، الدین هو الاعتقادات». ببینید ما دو حوزه و ساحت داریم؛ یکی حوزه اعتقاد است و یکی رفتار؛ در حوزه اعتقادات دین می‌گوید لااکراه فی الدین، یعنی در باورها هیچ اجباری نیست؛ بعنوان مثال یک هم‌وطن مسیحی ما ممکن است بگوید به حجاب اعتقادی ندارم، که اینجا کسی او را بخاطر این اعتقادش دستگیر نمی‌کند؛ ولی لازم است حجابش را در اجتماع رعایت کند.
این موضوع مثل این است که بنده بروم سر چهارراه و در برابر فرمانده کل راهور بگویم که به چراغ قرمز اعتقادی ندارم، خب آن‌ها که من را بخاطر عقیده‌ام جریمه نمی‌کنند؛ اما اگر از چراغ قرمز عبور کردم من را جریمه می‌کنند.
بنده بروم سر چهارراه و در برابر فرمانده کل راهور بگویم که به چراغ قرمز اعتقادی ندارم، خب آن‌ها که من را بخاطر عقیده‌ام جریمه نمی‌کنند؛ اما اگر از چراغ قرمز عبور کردم من را جریمه می‌کنند
لذا در اعتقاد و باور به حجاب و ماسک و چراغ قرمز و غیره هیچ اجباری نیست؛ اما اگر شخصی بر اساس اعتقاد غلط، رفتار غلطی را انجام داد، اینجا دیگر اسلام نمی‌گوید لااکراه فی الدین، بلکه می‌گوید «الْآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّاهُونَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّهِ»، «وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ» و…؛ در واقع اینجا اسلام برای جلوگیری از رشد کار اشتباه و گناه، می‌گوید جلوی آن را بگیرید.
فارس: عملکرد حاکمیت در زمینه امر به معروف و نهی از منکر را چطور ارزیابی می‌کنید؟
تقوی: در این حوزه عملکرد حاکمیت ضعیف بوده است؛ بعنوان مثال ما از اول انقلاب یک ستاد امر به معروف و نهی از منکر داشته‌ایم که با توجه به بودجه و سایر مسائلشان می‌دانم که به تنهایی نمی‌توانند کاری را پیش ببرند، در صورتی که ۲۷ یا ۳۴ دستگاه در همین مسأله حجاب دخیل هستند، که کم‌کاری کرده‌اند و الان شاهد آن هستیم که انگار فقط ستاد امر به معروف و نهی از منکر مسؤول است و گاهی حرکتی می‌کند و پلیس هم شده است سیبل همه؛ لذا در این حوزه رسانه‌های ما، آموزش و پرورش و آموزش عالی ما، وزارت ارشاد و غیره کوتاهی کرده‌اند.
بطور مثال در صحبت تلفنی که دبیر ستاد امر به معروف و نهی از منکر با یکی از عوامل اصلی فیلم «دینامیت» داشت، آن شخص گفته بود که در دولت قبلی آن سکانس‌های ابتدایی فیلم که در آن یک پیرمرد به زیبایی و با روش صحیح امر به معروف و نهی از منکر می‌کرده است و قرار بوده مخاطب از این طریق تفاوت بین امر به معروف و نهی از منکر صحیح و غلط را دریافت کند را حذف کرده‌اند، که آن شخص این سکانس‌ها را برای ستاد امر به معروف و نهی از منکر برده و نشان داده بود.
لذا در این رابطه نه کم‌لطفی که گاهی از جانب برخی افراد غرض و مرض‌هایی هم بوده است و عوامل کارشکنی وجود داشته‌اند.
بنابراین اعتقاد ما همان است که امام و رهبرمان یادمان دادند که هیچکس نمی‌تواند در مقابل عزم مردم بایستد و مردم اگر شروع کنند و با آدابش تذکر بدهند و امر به معروف و نهی از منکر کنند مسؤولان هم پای کار می‌آیند.
در مسأله امر به معروف و نهی از منکر، اصل کار باید بر عهده مردم باشد
فارس: آیا امر به معروف و نهی از منکر و حل معضلات اجتماعی صرفا وظیفه حاکمیت است یا مردم و گروه‌های مردم‌نهاد هم لازم است در این زمینه ایفای نقش کنند؟
تقوی: بگذارید در این زمینه مثالی بزنم؛ در برخی کشورهای غربی در مسائلی که زیاد امنیتی نیست، دوربین‌های پلیس را بصورت ساعتی در اختیار مردم قرار می‌دهند و از مردم می‌خواهند که از روی دوربین‌ها جرائم را شناسایی کنند؛ بطور مثال شناسایی و سپس جریمه افرادی که از خط عابر پیاده عبور کرده‌اند، این‌کار به این خاطر این است که مردم احساس مسؤولیت مدنی کنند، وگرنه گذاشتن چهار عدد دوربین هوشمند که برایشان کاری ندارد.
امیرالمومنین(ع) می‌فرمایند امر به معروف کن تا خودت هم اهل همان معروف شوی؛ آن‌ها در کشورشان همین کار را می‌کنند؛ وقتی یکی نفر ساعت‌ها می‌نشیند برای پلیس این کار را انجام می‌دهد، در کنار حقوقی که دریافت می‌کند خود به خود با دیدن رفتار اشتباه افراد متخلف و شناسایی آن تخلفات، اینکه نباید تخلف کند، ملکه‌ی ذهنش می‌شود و حس همراهی با مسؤولان به او دست می‌دهد.
در مسأله امر به معروف و نهی از منکر، اصل کار باید بر عهده مردم باشد؛ «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ»، در قرآن در دو جا قریب به این مضمون را داریم، که یکی از آن‌ها در سوره رعد است، یعنی عرضه تابع تقاضا است و هرچه مردم بخواهند مسؤولان آن را انجام می‌دهند نه اینکه هرچه بالا سریشان بگوید، چون لزوما آن را انجام نمی‌دهند.
وقتی مسؤولان میانی، همصدایی امام و امت را ببینند به مطالبات امت و خواسته امام تن می‌دهند؛ امام(ره) در بهشت زهرا فرمودند من به پشتوانه مردم دولت تعیین می‌کنم؛ امیرالمومنین(ع) فرمود «لَولا حُضُورُ الحاضِرِ، و قِیامُ الحُجَّةِ بِوُجودِ الناصِرِ» یعنی اگر مردم پشتم نباشند، افسار شتر خلافت را می‌گذارم پشتش؛ پس فکر نکنید حضرت علی(ع) یک تنه می‌تواند حکومت کند.
امر به معروف و نهی از منکر هم توسط حکومت و هم توسط مردم باید انجام شود؛ اما تذکری که مردم بعنوان رهگذر و دوست و هم‌محله‌ای بهم می‌دهند، اثرش صد برابر بیشتر از امر به معروف و نهی از منکر توسط حکومت است
الان خیلی‌ها شبهه وارد می‌کنند که چرا رهبری مشکلات را حل نمی‌کند. امیرالمومنین(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرماید «رَأْیَ لِمَنْ لَا یُطَاع» یعنی کسی که حرفش را اطاعت نکنید یک تنه نمی‌تواند حکومت‌داری کند؛ کسی که حرفش را گوش نکنید انتظار نداشته باشید همه چیز را یک تنه درست کند.
لذا امر به معروف و نهی از منکر هم توسط حکومت و هم توسط مردم باید انجام شود؛ اما تذکری که مردم بعنوان رهگذر و دوست و هم‌محله‌ای بهم می‌دهند، اثرش صد برابر بیشتر از امر به معروف و نهی از منکر توسط حکومت است؛ که این حلقه مفقهوده ما در مسأله امر به معروف است.
فارس: بطور کلی روش و قاعده خاصی برای امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد؟
تقوی: الگوی معینی برای امر به معروف و نهی از منکر نداریم؛ اصلا یکی از دلایلی که مردم سمت امر به معروف و نهی از منکر نمی‌آیند همین است که فرضا مثل نماز و روزه قاعده ثابتی ندارد؛ ما در مسأله امر به معروف با پیچیده‌ترین موجود خلقت، یعنی انسان سروکار داریم که صرفا بعد جسمانی او برای خودش دنیایی است چه رسد به سیستم روحی و روانی آن؛ لذا نمی‌شود روش معینی را ارائه داد؛ ما در این زمینه در مرکز تخصصی آموزش امر به معروف و نهی از منکر بیش از صد روش را اعم از روش مجازی، حضوری، با واسطه و غیره دسته‌بندی کرده‌ایم؛ بعنوان مثال روش اول امر به معروف و نهی از منکر اشاره است، یعنی ابراز آن ناراحتی و نارضایتی از طرف خطاکار که در قلب انسان شکل گرفته است.
به این ترتیب هر شرایطی روش، ابتکار و خلاقیت خودش را می‌طلبد که در این رابطه مردم باید چند روش را یاد بگیرند تا در مواقعی که نیاز است بهترین روش را استفاده کنند.
فارس: مبنای تعیین روش‌های مناسب امر به معروف و نهی از منکر چیست؟
تقوی: خواستگاه امر به معروف و نهی از منکر و تعیین‌کننده بایدها و نبایدها در این خصوص، «فقه» است که علوم مختلف بشری اعم از جامعه‌شناسی، روانشناسی، مزاج‌شناسی و غیره می‌توانند با کمک در تشخیص روحیات و خصلت‌های شخص خطاکار، به انتخاب روش‌های مناسب برای انجام امر به معروف و نهی از منکر کمک کنند.
حضرت امام(ره) در «تحریر الوسیله» در خصوص چگونگی امر به معروف و نهی از منکر می‌فرمایند که تا وقتی روش کم‌تنش‌تر جواب می‌دهد، حق ندارید روش پرتنش‌تر را انجام دهید؛ مردم در زمینه امر به معروف و نهی از منکر آموزش ندیده‌اند و نمی‌دانند که در شرایطی که کدورت ایجاد می‌شود یا طرف مقابل دفع می‌شود، نباید مومن را بیش از حد ضرورت اذیت کرد و این کار حرام است.
یعنی وقتی برای یک متهم دو سال زندان کافی است، اگر قاضی چهار سال زندان بدهد، حرام است و یا در شرایطی که تذکر درگوشی کافی است، حق نداریم آن تذکر را در جمع مطرح کنیم، یا اگر دیدیم تذکر دادن جلوی پنج نفر از دوستان آن فرد خطاکار کافی است حق نداریم آن‌را در جمع پنجاه نفره مطرح کنیم.
باید امر به معروف و نهی از منکر را یاد بگیریم و سپس انجام بدهیم؛ یعنی هم یاد گرفتن امر به معروف و نهی از منکر و هم انجام دادن آن واجب است
اخیرا نیز کلیپی از شهید مطهری(ره) دست به دست می‌شود با این مضمون که «تو که جامعه‌شناسی و روانشناسی بلد نیستی همان بهتر که امر به معروف نکنی» که متاسفانه اکثر مردم این گفته شهید مطهری را اشتباه متوجه شده و فکر می‌کنند چون راه و روش صحیح امر به معروف و نهی از منکر را بلد نیستند، دیگر لازم نیست امر به معروف و نهی از منکر کنند، در صورتی که مضمون فرمایش شهید مطهری این است که باید امر به معروف و نهی از منکر را یاد بگیریم و سپس انجام بدهیم؛ یعنی هم یاد گرفتن امر به معروف و نهی از منکر و هم انجام دادن آن واجب است.
بخش دوم این گفت‌وگو در روزهای آینده منتشر می‌شود.
پایان پیام/