گفت‌وگوی تفصیلی| نگهداشت سلول‌های جانوران در حال انقراض از سوی محققان ایرانی
محقق ایرانی با تشریح روند تولید و پخش رده‌های سلولی در مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران از طرح نگهداشت سلول‌های جانوران در حال انقراض خبر داد.
گروه دانشگاه خبرگزاری فارس ـ جمع‌آوری، نگهداری و حفاظت از نمونه‌های زیستی و ژنتیکی محدود به بازه زمانی کوتاه مدت نیست و هدف‌گذاری ما برای دهه‌ها و حتی قرن‌ها بعد است تا آیندگان نیز بتوانند از این نمونه‌ها بهره‌برداری کنند، براین اساس مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، یک مرکز ملی و متعلق به مردم است که تمام نمونه‌های زیستی و ژنتیکی ذخیره شده در این مرکز به خصوص نمونه‌های انسانی و جانوری، متعلق به نسل امروز و نسل‌های بعدی ایران است؛ در واقع این مرکز، فضا و بستری برای سرمایه‌گذاری برای ثروت فرزندان‌مان و نسل‌های آینده است.
از این رو با «مریم فرقدان» که فارغ‌التحصیل ایمونولوژی از دانشگاه تربیت مدرس است، به گفت‌وگو پرداختیم.
فارس: لطفا در ابتدای صحبت خودتان را معرفی کنید.
فرقدان: مریم فرقدان هستم و دکتری ایمونولوژی را از دانشگاه تربیت مدرس کسب کرده‌ام و درحال حاضر هم مدیر بانک سلول‌های بنیادی، انسانی و جانوری مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران هستم که زیر مجموعه جهاددانشگاهی است.
من بیش از ۱۴ سال است که در این مرکز مشغول به فعالیت هستم و از دوره تحصیلی کارشناسی کار را شروع کردم، در زمانی که من کار را شروع کردم، استارت اولیه کار خورده بود و در کل روند کار و راه‌اندازی آزمایشگاه‌ها نیز حضور فعال داشتم.
فارس: درباره مرکز برایمان بگویید.
فرقدان: مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به دستور مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸۶ به عنوان اولین مرکز جامع مصوب کشور در جهاد دانشگاهی راه اندازی شد که مهم‌ترین رسالت آن، حفظ، نگهداری و مدیریت ذخایر ژنتیکی و زیستی در سطح ملی است و باتوجه به اهمیت حفظ و نگهداری ذخایر ژنتیکی و زیستی کشور این ماموریت و رسالت از طرف جهاددانشگاهی به مرکز ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران واگذار شد.
مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران به دستور مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸۶ به عنوان اولین مرکز جامع مصوب کشور در جهاد دانشگاهی راه اندازی شد
فارس: آیا رئیس جهاددانشگاهی از این طرح حمایت کرده است؟
فرقدان: بله؛ این موضوع باعث افتخار برای ماست که ما حمایت بسیار قوی را از رئیس جهاددانشگاهی داریم و از دلایل حمایت این است که این مرکز به دستور مستقیم مقام معظم رهبری راه‌اندازی شده است. این مرکز با بهره‌مندی فناورانه پایدار از ظرفیت زیستی و ژنتیکی کشور، چشم‌انداز خود را تبدیل شدن به زیست بانک پیشگام و مرجع قرار داده است.
گردآوری تعیین هویت کنترل کیفی، نگهداری، تکثیر و توزیع انواع میکروارگانیسم‌ها، سلول‌های قابل کشت و تجدید پذیر، انسانی، جانوری گیاهی و همچنین DNA ژنومی و فرآورده‌های نوکلئوتیدی به منظور توسعه، دانش، فناوری افزایش کیفیت زندگی سلامت ، حفظ امنیت غذایی منابع طبیعی و تنوع زیستی در سطح کشور و منطقه نیز از اهداف این مرکز است.
بانک سلول‌های انسانی و جانوری یکی از چهار بانک زیستی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران است که با شروع فعالیت خود به عنوان یک بانک زیستی مرجع در سطح کشور توانسته است با بکارگیری معتبرترین استانداردهای بین‌المللی و متنوع‌ترین مجموعه رده‌های سلولی شناسنامه‌دار، کنترل کیفی شده و قابل اعتماد را با دسترسی آسان در اختیار پژوهشگران، مراکز تحقیقاتی دانشگاهی، درمانی و صنعت زیست فناوری کشور قرار دهد.
در حال حاضر بیش از ۱۴۰۰ رده سلولی انسانی و جانوری با کاربردهای گوناگون در بانک سلولی تولید و ذخیره شده‌اند
فارس: این بانک چه آوردهای برای کشور دارد؟
فرقدان: در ابتدا یک نکته‌ای را خدمتتان بگویم، بانک ذخایر ژنتیکی از ۴ بانک تشکیل شده است که شامل بانک میکروارگانیز، بانک سلول‌های انسانی و جانوری، بانک DNA و بانک گیاهی است که در کشور ایران در سطح بین‌الملل همچین زیست بانکی را نداریم.
در ایران به جرات می توانم بگویم، همچین بیوبانکی را نداریم که بتواند مجموعه‌ای از میکروارگانیز‌ها را داشته باشد.
فارس: در دانشگاه ها هم این بانک‌ها را نداریم؟
فرقدان: خیر؛ در دانشگاه‌ها هم نداریم و این مرکز به عنوان یک مرکز یونیک ثبت شده است.
فارس: آیا این مرکز در جایی ثبت شده است؟
فرقدان: بله؛ به دستور مقام معظم رهبری و توسط جهاددانشگاهی این مرکز در سال ۱۳۸۶ به ثبت رسیده است.
فارس: حفظ ذخایر ژنتیکی چه آوردهای برای کشور دارد؟
فرقدان: جایی که من مسؤولیتش را بر عهده دارم بانک سلول‌های انسانی و جانوری است، از مهم‌ترین کلکسیونهای بانک سلولی می‌توان به سلول‌های سرطانی و نرمال استاندارد تحقیقاتی، سلول‌های بنیادی، سلول‌های نامیرا و دست‌کاری ژنتیکی، سلول‌های لنفوبلاستوئیدی نژادهای سالم و بیمار ایرانی اشاره کرد.
فارس: کلکسیونهای بانک سلولی چه کمکی می‌کنند؟
فرقدان: کاربرد این کلکسیون‌‌ها بسیار زیاد است ولی بیشتر از همه در بخش تحقیقات کمک‌کننده است. در واقع محققان در سطح دانشگاه و منطق درمانی در حوزه‌های مختلف زیست‌شناسی، پزشکی و داروسازی برای اینکه بتوانند تحقیقات خود را برای تشخیص و درمان بیمار انجام دهند و در برخی مواقع نیز برای اینکه بخواهند یک محصول بیوتکنولوژیک و دارویی را تولید کنند، قبل از اینکه در بخش تشخیص و درمان بیماری‌ها ورود کنند، از این کلکسیون ها استفاده می کنند.
شرکت‌های دارویی و بیوتکنولوژیک برای اینکه بخواهند محصول تولید کنند، قبل از اینکه این کار را انجام دهند، باید در آزمایشگاه مراحل تحقیقاتی را انجام دهند و به دلیل اینکه بسیاری از این تحقیقات با انسان و موجود زنده ارتباط دارد، قبل از این اتفاق باید یک شبیه‌سازی اتفاق افتد و در آزمایشگاه این تحقیقات بر روی رده‌های سلولی انجام شود.
این رده‌های سلولی از جانور زنده گرفته شده است و ابتدا باید تحقیقات در آزمایشگاه را بر روی سلول انجام دهیم و مراحل به این گونه است که ما برای اینکه بخواهیم یک دارویی را تولید کنیم، باید این مراحل را طی کنیم و برای اینکه بخواهیم یک محصولی را تولید کنیم که برای درمان بیماری های انسان و تشخیص بیماری کاربرد دارد، قبل از آن باید بر روی رده‌های سلولی شرایط را بر روی بدن موجود زنده تست کرده و انسان را در آزمایشگاه شبیه‌سازی کنیم و از رده‌های سلولی استفاده کنیم و با استفاده از رده‌های سلولی، مراحل را انجام دهیم، این مراحل اولیه به ما یک دیدی را می‌دهد تا وقتی که وارد فاز حیوانی یا انسانی شدیم از یک‌سری خطاها جلوگیری کنیم.
فارس: آیا این روند به سلامتی جانوران آسیبی نمی‌زند؟
فرقدان: یکی از مواردی که وجود دارد بحث موارد زیستی حاکم بر حیوانات و انسان‌ها است، مرحله حیوانی ما گام تحقیقاتی است و مرحله بعد استفاده از فیلد‌های حیوانی است، با توجه به قوانین حاکم و دریافت مجوز‌هایی که برای مداخلات حیوانی کسب می‌کنیم، این اتفاق رقم می‌خورد.
فارس: آسیبی نمی‌رسد؟
فرقدان: خیر؛ در گام اولیه وارد فاز حیوانی نمی‌شویم و فقط سلول را در اختیار محققان قرار می‌دهیم تا این تحقیقات را انجام دهند.
* وجود مجموعه‌ای ارزشمندی از سلول‌های جانوران در حال انقراض
فارس: این سلول‌ها چگونه از حیوانات گرفته می‌شود؟
فرقدان: ما کلکسیونهای مختلفی را از سلول‌ها داریم و به غیر از آن یک مجموعه ارزشمندی از سلول‌های جانوران در معرض انقراض بومی ایران از جمله بز مرخز، اسبچه خزری، شتر دوکوهانه، یوز پلنگ ایرانی و خرس در دسترس است.
ما دوباره سلول‌های «پیروز» را در مرکزمان گرفتیم و به عنوان یک منبع زیستی و ژنتیکی در مرکز نگهداری می‌کنیم.
فارس: این کار از انقراض پیروز جلوگیری می‌کند؟
فرقدان: بله؛ دقیقا از انقراض این منبع جلوگیری می‌کند.
فارس: این موضوع تا چه حد از انقراض حیوانات جلوگیری می‌کند؟
فرقدان: ما این منبع زیستی و ژنتیکی را در اختیار محققان قرار می‌دهیم که با روش‌های مختلف شبیه‌سازی از این منبع ژنتیکی و سلولی برای جلوگیری از انقراض استفاده شود و در نسل‌های بعدی این منبع ژنتیکی را داشته باشیم و در تحقیقات و شبیه‌سازی‌ها استفاده کنند یا این گونه‌ها را برگردانند و این به جامعه محققان کمک می‌کند.
فارس: جرقه این کار از کجا به ذهنتان خورد؟
فرقدان: یکی از ویژگی‌های مرکز ژنتیکی ایران به خصوص بانک سلولی این است که محققان برای انجام تحقیق‌های خود در زمینه تشخیص و درمان بیماری‌ها و تولید انواع محصولات بیوتکنولوژی نیاز به طیف وسیعی از رده‌های سلولی از منابع مختلف انسانی و جانوری دارند از این رو این ایده به ذهن پیشگامان این حوزه رسید که یک بانکی را تاسیس کنند که این سلول‌ها را با کیفیت مناسب، دسترسی آسان، قیمت مناسب و قابل اعتماد در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
فارس: منظورتان از قیمت مناسب چیست؟
فرقدان: اگر رده‌های سلولی را بخواهید از بانک‌های معتبر خارج از کشور تهیه کنید،اولا بخاطر شرایط تحریمی که داریم، امکان دسترسی به این رده‌های سلولی را نداریم.دوماارسال رده‌های سلولی وجود ندارد. سوما قیمت‌های بسیار گزاف را شامل می‌شود و برای یک محقق، مشکل و چالش بسیار بزرگی را ایجاد می‌کند. این اتفاق در مرکز افتاده و باعث فراهم شدن امکانات در کشورمان شده تا این دسترسی را داشته باشیم و این سلول‌ها را تولید و خریداری کنیم و این دسترسی را برای محققان ساده‌تر کنیم.
یک سلولی که ۱۰۰ میلیون است ما با روش های غیرممکن در مرکز خودمان تولید می‌کنیم و در اختیار تمام دانشجویان قرار می دهیم و هیچ محدودیتی وجود ندارد.
فارس: تعداد این سلول‌ها چگونه است؟
فرقدان: سلول‌ها لاین‌هایی است که از بانک‌های مختلف خریداری می‌شود و در برخی مواقع به مرکز ما اهدا می‌شود و در برخی از مواقع از موجودات مختلف مانند انسان و حیوان از قسمت‌های مختلف بافت می‌گیریم و خودمان در شرایط آزمایشگاهی از این بافت‌ها سلول تهیه می‌کنیم.
فارس: فرایند تهیه سلول‌ها چقدر زمان می‌برد؟
فرقدان: سلول ها بعد از تولید باید مراحل کنترل کیفی را بگذرانند و از نظر آلودگی‌های مختلف باکتریایی، قارچی، ویروسی و به خصوص مایکوپلاسما سلول‌ها تست شوند و بعد از تولید شدن سلول‌ها که یک پروسه زمانی را دارد، بعد از آن از نظر کنترل کیفی کنترل شوند و به اصطلاح چک شود و تعیین هویت انجام شود.
بعد از گذراندن این مراحل می‌توانیم سلول ها را در اختیار پژوهشگران قرار دهیم که یک پروسه زمانی یک‌ماهه را شامل می‌شود. درباره رده های سلولی که خریداری می‌کنیم یا اهدا می‌شود، فرایند کنترل کیفی هم حدود یک ماه طول می‌کشد، تا سلولی که تولید شده که کنترل کردیم را استفاده کنیم.
فارس: برای رفع محدودیت‌ها چه اقداماتی انجام شده است؟
فرقدان: یک‌سری لینک‌هایی با مراکز تحقیقاتی مختلف، ستاد زیست فناوری کشور و جهاددانشگاهی برقرار شده و حمایت‌های مالی صورت گرفته است و در تلاش هستیم تا لاین های مختلف را در اختیار محققان قرار دهیم، البته همچنان با محدودیت‌های مالی مواجه هستیم.
فارس: مهم‌ترین مأموریت‌های این بانک چیست؟
فرقدان: مرجعیت تهیه، تولید، کنترل کیفی، تایید هویت، شناسنامه دار کردن و حفظ انواع سلول‌های انسانی و جانوری استاندارد، مرجعیت ارائه رده‌های سلولی شناسنامه دار به منظور رفع نیازمندی در حوزه تحقیقات علوم پایه پزشکی و صنعت زیست فناوری کشور، مرجعیت تدوین و ارائه دستورالعمل‌ها و استانداردهای بانکینگ، صیانت از منابع ژنتیکی و زیستی به عنوان ثروت ملی در خارج از زیستگاه طبیعی، تولید و ارائه نمونه‌ها و مواد زیستی با قابلیت کاربردی و تجاری در حوزه‌های پزشکی، داروسازی، کشاورزی، صنعت و ارائه خدمات تخصصی شامل: کنترل کیفی، تایید هویت و شناسنامه‌دار کردن رده‌های سلولی، سنجش سمیت سلولی مواد، خدمات مولکولی و ژنتیکی و خدمات تخصصی جانوری در پاسخ به پیشنهادها و درخواست‌های جامعه علمی و صنعتی کشور از مأموریت های این بانک است.
همچنین ارائه مشاوره علمی و آموزش‌های تخصصی در زمینه تجهیز فضای آزمایشگاهی و راه‌اندازی آزمایشات در واحد درخواست‌کننده، اجرای پایان نامه و طرح‌های پژوهشی در حوزه‌های مختلف علوم زیستی و برقراری ارتباطات گسترده علمی با محققین، مراکز تحقیقاتی و بانک‌های زیستی معتبر ملی و بین‌المللی هم از مأموریت های دیگر این بانک است.
* ویژگی‌های بسیار شاخص بانک سلولی مرکز ملی
فارس: از ویژگی های بانک سلولی بگویید.
فرقدان: یکی از ویژگی‌های بسیار شاخص بانک سلولی مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران این است، که با توجه به اینکه بسیاری از محققین برای انجام تحقیقات خود در زمینه تشخیص و درمان بیماری‌ها، تولید انواع داروها و محصولات بیوتکنولوژی نیاز دارند که به طیف وسیعی از سلول‌ها از منابع مختلف انسانی و جانوری دسترسی داشته باشند، این امکان در بانک سلولی برای پژوهشگران فراهم شده است تا بتوانند این سلول‌ها را با کیفیت و قیمت بسیار مناسب در اختیار داشته باشند.
سلول‌هایی که برای اولین بار وارد بانک سلولی می‌شوند در مرحله اول، تست‌های تعیین هویت و کنترل کیفیت بر روی آنها انجام می‌شود و از نظر آلودگی‌های باکتریایی و قارچی و ویروسی مورد ارزیابی قرار می‌گیرند. در نهایت سلول‌های شناسنامه دار و معتبر در اختیار محققین قرار داده می‌شوند. هر فردی که برای دریافت سلول به مرکز مراجعه می‌کند، شناسنامه سلول را که حاوی تمام اطلاعات مورد نیاز شامل مشخصات سلول، شرایط لازم برای کشت، نحوه کار با نمونه سلولی و نتایج کنترل کیفی است، دریافت می‌کند تا با اطمینان خاطر بتواند از آن سلول استفاده کند.
نکته قابل اهمیت این هست یک زیست بانک صرفاً یک مخزن نیست و ما باید برای تک تک این نمونه‌ها و سلول‌ها فرآیند کنترل کیفی را انجام دهیم که از لحاظ اجرایی مالی و فنی کار بسیار سنگینی است
فرقدان: جمع‌آوری، نگهداری و حفاظت از نمونه‌های زیستی و ژنتیکی محدود به بازه زمانی کوتاه مدت نیست و هدف‌گذاری ما برای دهه‌ها و حتی قرن‌ها بعد است تا آیندگان نیز بتوانند از این نمونه‌ها بهره‌برداری کنند، بنابراین مرکز ملی ذخایر ژنتیکی و زیستی ایران، یک مرکز ملی و متعلق به مردم است که تمام نمونه‌های زیستی و ژنتیکی ذخیره شده در این مرکز به خصوص نمونه‌های انسانی و جانوری، متعلق به نسل امروز و نسل‌های بعدی ایران است؛ در واقع این مرکز، فضا و بستری برای سرمایه‌گذاری برای ثروت فرزندان‌مان و نسل‌های آینده است.
قطعاً در مسیری که در پیش رو داریم با محدودیت‌های مالی هم مواجه هستیم که اگر این محدودیت‌ها کمتر شوند، می‌توانیم این نوید را بدهیم که این مرکز به عنوان یک زیست بانک مرجع با برخورداری از حضور اعضای هیأت علمی کارشناسان و نیروهای متخصص و زیرساخت‌های موجود بستر مناسبی را برای خودکفایی ملی در تامین نیازهای محققین و پژوهشگران داخلی در حوزه‌های علمی و کاربردی فراهم آورد.
پایان پیام/