گفتوگوی تفصیلی| اقدامات جدید برای حل مسائل کشور توسط دانشگاه‌ها از زبان معاون فناوری وزیر علوم
سجاد محمدعلی‌نژاد معاون فناوری و نوآوری وزیر علوم با حضور در خبرگزاری فارس، برنامه‌های جدید وزارت علوم برای حل مسائل کشور توسط دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری را تشریح کرد.
گروه علم و پیشرفت خبرگزاری فارس؛ حل مسائل کشور توسط جامعه علمی و دانشگاه‌ها یکی از کلیدی‌ترین نیازهای امروز ماست و تحقق این موضوع یکی از مأموریت‌های اصلی وزارت علوم به‌عنوان متولی نظام آموزش عالی کشور است. اما در حالی که رتبه تولید علم ایران 15 است، در ارتباط صنعت و دانشگاه در رتبه 128 دنیا قرار گرفته‌ایم. در خصوص برنامه‌های وزارت علوم برای حل این ناترازی و حرکت به سمت مسأله‌محوری دانشگاه‌ها با معاون وزیر علوم به گفت‌وگو نشستیم. «سجاد محمدعلی‌نژاد» دانش‌آموخته دکتری مخابرات دانشگاه تهران و دانشیار دانشکده علوم و فنون نوین این دانشگاه است که در اواخر مردادماه امسال به عنوان معاون فناوری و نوآوری وزیر علوم، تحقیقات و فناوری منصوب شده است.
آئین‌نامه ارتقاء اعضای هیأت علمی، در دست اصلاح
فارس: با سلام و تشکر از اینکه دعوت خبرگزاری فارس را پذیرفتید. به لطف تلاش‌های وزارت علوم و نظام دانشگاهی، امروز جایگاه علمی کشور ایران در بین کشورهای پیشرو و برتر در علم و تولید علم است؛ اما اگر بخواهیم علم تولیدی در دانشگاه‌ها به مشکلات و مسائل اساسی کشور، مخصوصا اقتصاد متصل شود، لازم است تا تدابیر عمیق و اساسی اندیشید. در همین راستا برخی رویه‌های نادرست فعلی مانند آئین‌نامه ارتقای اساتید که به مانعی پیش روی مسأله‌محوری تبدیل شده است را نیز باید اصلاح کرد. آیا در آینده نزدیک خبرهایی از اصلاح این آئین‌نامه و حرکت به سمت مسأله‌محوری خواهیم شنید؟
محمدعلی‌نژاد: با سلام و ممنون از دعوت شما. در خصوص آخرین اقدامات انجام شده برای اصلاح این آئین‌نامه، در وزارت علوم و شورای انقلاب فرهنگی کارگروه ویژه تشکیل شده است. این کارگروه‌ها نظرات معاونت‌های مختلف، نخبگان و کارشناسان حوزه را جمع‌آوری کرده و معاونت فناوری هم نظرات خود را با شاخص‌های حوزه فناوری، شرکت‌های دانش‌بنیان و موضوعاتی از این قبیل را ارائه داده است. مواردی مانند اینکه اگر موضوعات پژوهشی از سامانه «نان» و بر اساس نیاز های اعلامی انتخاب شود، وزن بیشتری برای ارتقاء داشته باشد. حتی در حوزه شاگردپروری، اساتیدی که در تربیت نیروی مناسب بازار کار و آموختن مهارت‌های کاری به آن‌ها تلاش می‌کنند نیز بایستی در نظر گرفته شوند.
ما این پیشنهادات را داده‌ایم و کارگروه‌ها در حال جمع‌آوری جمیع نظرات در این زمینه است. به نظرم بهتر است که نظر نهایی را آن ها اعلام کنند؛ ولی آنچه که برای اصلاح این آئین‌نامه نیاز بوده را ما از طرف معاونت اعلام کرده‌ایم. جلسات جدی و مستمری هم در مورد این موضوع تشکیل شده و به نظرم به زودی نتایج هم اعلام خواهد شد.
توجه به مالکیت معنوی در کنار سامانه نان
فارس: به سامانه نان که اشاره داشتید، یکی از انتقادات به این سامانه، نبود ضمانت اجرایی یا الزام برای مراجعه اساتید به این سامانه است و صرف قرارگرفتن ایده و نیاز در کنار هم نمی‌تواند به حل مسأله منجر شود. آیا اقداماتی در جهت ترغیب بیشتر اعضای هیأت علمی و اساتید به این سامانه انجام خواهد پذیرفت؟
محمدعلی‌نژاد: تا هفته قبل در سامانه نان 1129 نیاز و ۲۰۵۹ ایده یا طرح پژوهشی بارگزاری شده است. این که وزارت علوم یک دریچه واحدی داشته باشد که بتوانند از طریق این دریچه واحد یک ساماندهی نسبت به حوزه پژوهشی خودش انجام دهد، اقدام مفیدی خواهد بود. قبل از این هم سامانه‌هایی بودند؛ ولی تعداد خیلی کمتری پایان‌نامه و طرح پروهشی را درگیر کردند.
هر سامانه‌ای در ابتدا رو‌به‌رشد است. این که مثلا یک سامانه‌ای را رونمایی کنیم و فکر کنیم همه چیز حل شد، واقعا درست نیست. این فرآیند یک روزه امکان‌پذیر نخواهد بود و باید مرحله‌به‌مرحله پیش برود. ارتباط صنعت و دانشگاه آنی اتفاق نمی‌افتد و با توجه به این موارد سامانه نان هم در مسیر بهتر شدن است.
محمدعلی‌نژاد: همه ابعاد نیازی که در نان مطرح می‌شود به عنوان مسئله طراحی می‌شود؛ به این معنا که کارشناسان مرکز ISC یک بررسی اولیه می‌کنند و از طرف دیگر یک کارگزار یا فردی در دانشگاه آن نیاز اولیه را به مسأله تبدیل می‌کند. ما ابتدا به دنبال فرهنگ‌سازی در این مورد هستیم و سپس سعی می‌کنیم با یک رویه کاملا استاندارد پیش برویم. در جلسات ارتباط با صنایع به دنبال دانستن نظام مسائل آن‌ها هستیم تا در داخل سامانه قرار بگیرد تا نگاه و دانشی از تجمیع مسائل کشور داشته باشم؛ مثلا در استان خوزستان بالای 400 مسئله از طرف صنعت در جلسه مشترک بین صنعت و دانشگاهیان عنوان شده است. از طرف دیگر به پارک‌ها نیز گفته شده تا جلسات مشترکی بین شرکت‌های صنعتی و دانشگاهیان ایجاد کنند و خیلی از نیازها از این گفتوگوی دو طرفه بیرون آمده است.
برای اینکه این فرآیند و چرخ این سامانه بچرخد، ما در ابتدا الزام گردش مالی در آن ایجاد نکردیم، البته به مرور زمان جریان اقتصادی هم شکل می‌گیرد که برای استاد، دانشجو، دانشگاه و غیره مفید است. طبیعتا وقتی جریان اقتصادی رخ دهد مسأله ایده سهم آن و جزئیات قراردادها مشخص خواهد شد. درنظر گرفته شده که مثلا یک کافرما 10 ایده را ببیند و تصمیم بگیرد که کدام کار شود.
پیشنهاد ما این است که سازمان ثبت اسناد بپذیرد که مستقیم به سامانه نان متصل شود.
اخیراً دستورالعمل‌های جدید و درخواست‌هایی در خصوص ارتباط دانشگاه و صنعت به ISC ابلاغ کردیم که باید پیاده‌سازی شود. جلساتی را نیز تشکیل می‌دهیم تا پارک‌های علم و فناوری و اگر دانشگاه هم قابلیتش را داشته باشد، به عنوان کارگزاران حوزه مالکیت فکری شوند. در نهایت امیدواریم که بتوانیم تعداد قابل توجهی از این کارگزاران در سراسر کشور داشته باشیم.
فارس: به نکته خوبی در خصوص مالکیت فکری ایده‌ها و راه‌حل‌ها اشاره کردید. آیا علاوه بر ایجاد واسط‌هایی مثل بروکری و کارگزاری، اقدامات دیگری هم برای اجرای حق مالکیت فکری از سوی معاونت انجام می‌شود؟
محمدعلی‌نژاد: در مورد این موضوع، ایده‌هایی که برای اولین بار مطرح شده، در سامانه اعلام نمی‌شود تا حق فرد ضایع نشود. یکی از دغدغه‌های اصلی ما موضوع مالکیت فکری و ثبت ایده‌هاست و بر اساس ماده پنج قانون جهش تولید دانش‌بنیان باید این موضوع را در دانشگاه‌ها تعیین تکلیف کنیم. به زودی آئین‌نامه اجرایی را ابلاغ خواهیم کرد و بر طبق آن هر کدام از دانشگاه‌ها باید حق مالکیت را در جلسه دفاع پایان‌نامه تعیین تکلیف کنند.
از طرف دیگر، قوانین مربوط به ضمانت‌نامه‌ها و ارزش دارایی‌ها یکی از دغدغه‌های جدی است؛ برای مثال، اگر فردی بخواهد قراردادی را منعقد کند، بانک یا صندوق‌ها از او ضمانت ملک یا وثیقه می‌خواهند؛ اما فرآیندی را شروع کردیم که دارایی‌های نامشهود مثل مالکیت معنوی به عنوان ضمانت‌نامه پذیرفته شود.
پیگیری جریان مالکیت فکری با تربیت کارگزاران فناوری
یکی از مشکلات دیگر ما در این زمینه، این است که بروکر یا کارگزار به عنوان واسط بین ایده و نیاز به تعداد کافی و مناسب وجود ندارد و به همین دلیل فرآیندی را برای آموزش این کارگزارها شروع کردیم. به زودی هم نشست‌هایی در دانشگاه‌ها ساماندهی خواهیم کرد تا در مورد جایگاه و وضعیت حقوقی مالکیت فکری جریان بحث و گفت‌وگو صورت گیرد و اساتید و دانشجویان نسبت به آن آشنایی پیدا کنند.
کارگزارها و بروکرها، نقطه وصل ویژه‌ای در این تعامل هستند؛ مثلا کارگزار می‌تواند ایده یک دانشجو را بگیرد برای او بفروشد تا فرد بتواند باز هم ایده‌های جدیدی را ایجاد کند.
گفتنی است که در این خصوص، پارک علم و فناوری خراسان به عنوان پایلوت در نظر گرفته شده و بر اساس تجربیات کسب شده و بعد از نظردهی شورای معاونین وزارت علوم، به زودی کارگزاری‌های بیشتری در دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری خواهیم داشت.
اگر این جریان راه بیفتند، ثبت پتنت‌های حقوقی و قواعد حقوقی آن هم به صورت جدی پیگیری خواهد شد و قطعا دستگاه‌های دولتی و بنگاه‌ها به اینکه برخی از ارزش‌گذاری‌ها چه جریان اقتصادی را ایجاد می‌کند، حساس می‌شوند. در تلاش هستیم تا در حوزه ثبت پتنت توسط اشخاص حقوقی تلاش کنیم و سعی می‌کنیم کمک کنیم تا فعال شوند. از طرف دیگر، با این ارتباط، حقیقی‌ها هم بر اساس نیاز بنگاه‌ها و حوزه‌های حقوقی پتنت و ایده ارائه دهند. ما در واقع یک فاز ترویجی داریم تا اهمیت این موضوع را اعلام کنیم سپس به مرور زمان در فازهای بعدی تعداد قابل توجهی درگیر این موضوع خواهند شد.
مطرح شدن مسائل مربوط به آینده در دانشگاه‌ها
فارس: بسیار عالی، امیدواریم که این اقدامات به محوری برای مسأله‌محورکردن دانشگاه‌ها و پژوهش‌ها منجر شود. یکی از ابزارها یا بازوهای این مسأله‌محوری که در اختیار وزارت علوم است، پارک‌های علم و فناوری است. به طور کلی چه برنامه‌های جدیدی برای پربار کردن نقش این پارک‌ها در رشد مجموعه‌های دانش‌بنیان در کشور در حال انجام است؟
محمدعلی‌نژاد: اصلی‌ترین دغدغه و وظیفه ما این است که بتوانیم از مجموعه ظرفیت‌های دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها به خلق فناوری بپردازیم. دغدغه جدی ما در دانشگاه‌ها این است که دانش تولیدشده در آن‌ها بتواند مبدأ حل مسائل و نیازهای کشور باشد یا با خلق فناوری یا نوآوری برای مسائل کشور راه‌حل ارائه دهد. ظرفیت لازم در دانشگاه‌ها برای این کار وجود دارد و ما نیز در وزارت علوم سعی داریم که با تبدیل دانشگاه‌ها به دانشگاه‌های نسل 4 و 5، این ظرفیت‌ها را به کمک سیاست‌ها و کارکردهای جدید به سمت مسأله‌محوری سوق دهیم.
یکی از اقدامات انجام‌شده در این راستا، تأسیس دبیرخانه مربوط به فناوری‌سازی از پایان‌نامه‌ها بوده که در دانشگاه تربیت مدرس راه‌اندازی شده است و دستورالعمل آن به‌زودی منتشر خواهد شد. در حال حاضر نیز بخشی از اساتید و فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها بر اساس آنچه در دوران تحصیل کسب می‌کنند، در مراکز رشد، پارک‌های علم و فناوری و… هسته‌های فناور یا شرکت دانش‌بنیان راه‌اندازی می‌کنند.
برنامه‌ریزی ما به این صورت است که از مرحله تعریف مسأله برای پایان‌نامه به توانمندسازی دانشجو بپردازیم تا در مراحل بعدی بتواند به توسعه یک محصول تجاری منتهی شود. برای توانمندسازی نیز در صورت صلاح‌دید استاد راهنمای فرد، می‌توانیم یک استاد مشاور فناور نیز در کنار دانشجو معرفی کنیم تا در فرآیند انجام پایان‌نامه، آموزش لازم را برای ورود به بازار به فرد انتقال دهد. این طرح را به صورت پایلوت در چند دانشگاه شروع کردیم و به‌زودی با ابلاغ دستورالعمل به دنبال ملی کردن آن خواهیم بود. بنا داریم دانشجو را با نیازهای کشور آشنا کنیم و فضایی را ایجاد کنیم که دانشجو بداند بعد از اتمام تحصیل می‌تواند به خلق موقعیت شغلی و یا ایجاد شرکت بپردازد. هسته‌های فناور و نوآوری که از این طریق تشکیل می‌شوند، مورد حمایت ما نیز خواهند بود.
کار دیگری که برای دانشجویان کارشناسی انجام دادیم و در حال پی‌ریزی آن هستیم این است که در هر پارک علم و فناوری دفتر ارتباط با تشکل‌های دانشجویی راه‌اندازی خواهد شد. انجمن‌های علمی و هسته‌های علمی تشکل‌های دانشجویی می‌توانند با این پارک‌ها ارتباط بکیرند و رویدادهای مختلف را با هدف آشنایی دانشجویان با خروجی‌های تجاری رشته خود آشنا شوند.
اولویت‌های ما در پارک‌های علم و فناوری، افزایش واحدهای فناور و همچنین تجاری‌سازی محصولات و تولیدات است. به همین منظور نیز گردش مالی و ورودی‌های پارک‌های علم و فناوری نیاز به افزایش دارد و افزایش هدفمند این هسته‌ها را نیز به کمک حمایت از تجاری‌سازی پایان‌نامه‌ها و آشنایی دانشجویان با نیازهای کشور دنبال می‌کنیم.
پارک‌ها، موضوعی عمل خواهند کرد
محمدعلی‌نژاد: ما در حال حاضر 54 پارک علم فناوری داریم که 29 عدد از این‌ها، پارک‌های استانی، 14 عدد پارک دانشگاهی و مابقی پارک‌های دستگاهی یا خصوصی هستند. پارک‌های استانی و دانشگاهی مأموریت‌های ملی دارند؛ به این معنی که بر اساس آمایش سرزمینی، نیازها و بنگاه‌های بزرگ آن استان و ظرفیت‌هایی که وجود دارد، یک پارک به عنوان دبیرخانه ملی مسأله یا نیاز دانشی استان انتخاب می‌شود و حوزه دانشی و فناوری این موضوع را در دست می‌گیرد.
به عنوان مثال ما پارک بین‌المللی پژوهش‌های علمی و صنعتی را به عنوان دبیرخانه ملی تعاملات فناورانه حوزه صنایع معدنی قرار داده‌ایم و استان‌هایی که صنعت معدنی دارند هم اعضای این دبیرخانه هستند. از سوی دیگر 203 واحد فناور هم در این موضوع داریم که محصولات فناورانه و دانش‌بنیان این حوزه را تولید می‌کنند. بر اساس خوشه‌بندی‌هایی هم که وزارت صمت مانند هوشمندسازی، ماشین‌آلات معدنی و غیره اعلام کرده است، نزدیک به 2 هزار واحد فناور دیگر هم هستند که اگر با این 203 شرکت همکاری مشترک انجام دهند، می‌توانند به مسائلی که در این حوزه وجود دارند درگیر شوند. به کمک فرآیندی که تشریح شد، به دنبال مسأله‌محور کردن پارک‌های علم و فناوری هستیم و شروع آن با موضوعات معدنی و صنعت معدن بوده است.
اولویت دیگر ما، ایجاد گردش مالی و اقتصاد این حوزه است که مطابق با آن، در حال پیگیری چند اقدام هستیم. برای گسترش بازار تجاری شرکت‌ها و واحدهای فناور، در حال ایجاد کنسرسیوم‌هایی به صورت مشترک بین یک بنگاه بزرگ اقتصادی، شرکت‌هایی حاضر در پارک‌های علم و فناوری و یکی از دانشگاه‌ها هستیم؛ به این صورت که با یک ارزیابی اولیه و شناختی که از ظرفیت‌های واحدها داریم، یک هم‌رسانی با نیازهای اصلی که بنگاه‌ها دارند، ایجاد کنیم و اگر این نیازها بنیادین و بلندمدت بود، به به دانشگاه‌ها منتقل شوند. این شرکت‌ها بر اساس نیازهای تحقیق و توسعه بنگاه‌های بزرگ یا جدای از آن، محصول و قطعه بنگاه را تولید می‌کنند.
وزارت صمت تاکنون همکاری خوبی با ما داشته است و از طریق تبصره 5 ماده 14 قانون معادن کشور، بخشی از 20 درصد از حق حاکمیتی معادن که باید به دولت داده شود را به این کار اختصاص داده است؛ یعنی معادن و بنگاه‌های اقتصادی که با واحدهای فناور ما همکاری دارند می‌توانند تا این سقف، از دولت معافیت مالیاتی دریافت کنند و این خود یک گردش مالی بزرگ و جذاب برای شرکت‌های فناور ایجاد می‌کند. در همین راستا هم به‌زودی با مجموعه ایمیدرو امضای تفاهم‌نامه خواهیم داشت.
پارک ویژه متخصصان حوزه علوم انسانی
دو روز پیش نیز پارک علم و فناوری قم را به عنوان دبیرخانه ملی فناوری‌ها و نوآوری‌های حوزه علوم انسانی و اسلامی معرفی کردیم. تا امروز در این حوزه شرکت‌ها و واحدهایی شکل گرفته است، اما بیشتر دانشجویان و فارغ‌التحصیلان علوم انسانی شاید دید یا شناختی نسبت به اینکه بعد از فارغ‌التحصیلی می‌توانند خودشان شرکت دانش‌بنیان یا نوآور ایجاد کنند، وجود نداشته است. ما دغدغه جدی داریم که به ساماندهی این حوزه بپردازیم. البته در حوزه صنایع فناوری‌های نرم و خلاق، کارهای خوبی انجام شده است که بیشتر به حوزه‌های هنری برمی‌گردد؛ ولی در حوزه‌های علوم انسانی، برنامه‌ریزی و ساماندهی به صورت گسترده انجام نشده است. حدود 40 روز دیگر نیز تور فناورانه‌ای خواهیم داشت تا دانشجویان و ذی‌نفعان حوزه فناوری‌های علوم انسانی را با این حوزه آشنا کنیم.
ابلاغ آئین‌نامه اجرایی قانون جهش تولید دانش‌بنیان برای دانشگاه‌ها، به زودی
فارس: در برخی از آمار منتشر شده می‌توان دریافت که تراز مالی بعضی از پارک‌ها در کشور منفی است و به همین دلیل و از آنجایی که مدیریت بودجه دانشگاه‌ها به عهده خود آن‌هاست، برخی دانشگاه‌ها مجبور به زمین‌فروشی یا اجاره دادن کلاس می‌شوند. آیا ظرفیت‌هایی وجود دارد که بتواند این مشکل را برطرف کند؟ و سوال دیگر اینکه مطابق با مأموریت خلق فناوری که فرمودید، پارک‌ها یا دانشگاه‌ها چه تقسیم کاری برای ورود به مسائل فعلی کشور مانند آلودگی هوا دارند؟
محمدعلی‌نژاد: قبل از هر چیزی تأکید می‌شود که نگاه ما به پارک باید تغییر کند. پارک علم و فناوری یک نهاد حمایتی است و انتفاعی نیست. دولت از طریق این پارک‌ها از شرکت‌ها و هسته‌های فناور کوچک حمایت می‌کند و پارک نیز تمام منابع را باید صرف این مهم کند. البته اینکه پارک بایستی بتواند خود را به صورت مستقل اداره کند، حرف درستی است. در حال حاضر میزان بودجه تخصیص‌یافته به پارک‌ها از بودجه عمومی از میزان درآمد پارک‌ها کمتر است؛ درواقع تراز مالی پارک‌ها مثبت است، اما نباید به این مجموعه‌ها با دید شرکت یا مجموعه درآمدزا نگاه کرد. از طرفی، براساس قانون جهش تولید دانش‌بنیان در پارک‌ها قرار است سازمان توسعه ایجاد کنیم تا به عنوان بازوهای سرمایه‌گذاری پارک‌ها عمل کنند.
در جلسه با دستگاه‌ها و بنگاه‌ها به این تقسیم کار رسیده‌ایم که اگر برای مسائل و مشکلات، در کوتاه‌مدت محصولی مورد نیاز است، پارک‌های علم و فناوری می‌توانند اقدام کنند. متولی مسائلی که مربوط به بالای 5 سال و غالبا مربوط به آینده هستند، مانند خودروهای برقی، نسل آینده خودروها، خودرو با سوخت هیدروژن، دانشگاه‌ها هستند. ایده‌ها و نوآوری‌های مورد نیاز هم از دانشگاه‌ها استخراج می‌شوند و با این دسته‌بندی در حال جلورفتن در پیشبرد حل مسائل کشور هستیم.
معاونت فناوری با معاونت پژوهشی به صورت مستقل در حال انجام کار خود هستند و در حال حاضر هم ارتباط خوبی دارند، اما حوزه‌های فناورانه با TRL کمتر عموما مربوط به معاونت پژوهشی است و موضوعات مربوط به ارتباط دانشگاه با صنعت به معاونت فناوری مربوط می‌شود. در دانشگاه‌ها معاونت پزوهشی و فناوری باهم است، اما این نهادها با دو معاونت در وزارت علوم در ارتباط هستند. با معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور نیز ارتباط خوبی داریم. پشتیبانی از شرکت‌ها و نیازهای جاری کشور با معاونت علمی و فناوری است و پشتیبانی از زیست‌بوم نوآوری، پارک‌های علم و فناوری و نیازهای بنیادی‌تر توسط ما دنبال می‌شود.
یکی از قوانین مهم و راهبردی که می‌تواند ما را در پیگیری مسائل کشور کمک کند، ظرفیت‌های قانون جهش تولید دانش‌بنیان است. چون حوزه فناوری و کار دانش‌بنیان برای هر دو نهاد است، طبیعتا هر دو ذی‌نفع این قانون به شمار می‌روند. در مورد قانون نیز هنوز جای استفاده از ظرفیت‌های مختلف آن وجود دارد. به‌زودی، آئین‌نامه اجرایی ماده 13 این قانون ابلاغ خواهد شد که شامل نحوه استفاده دانشگاه‌ها از ابزار اعتبار مالیاتی است که خود ابزاری جدید در بحث ارتباط با صنعت در دسترس قرار خواهد داد. ظرفیت‌های فعلی قانون بایستی به صورت جدی پشتیبانی شود تا زیست‌بوم بیش از پیش از این قانون بهره ببرد.
فارس: از حضور شما در خبرگزاری فارس و پاسخ به سوالات تشکر می‌کنیم.
محمدعلی‌نژاد: ممنون و تشکر از شما.
پایان پیام/