اما و اگرهای جایگاه دانشگاه‌های ایرانی از نظر یک نظام رتبه‌بندی
مسأله جایگاه دانشگاه‌های ایرانی از نظر نظام رتبه‌بندی لایدن در روزهای اخیر به بحث رسانه‌ها تبدیل شده است و این سؤالات مطرح می‌شود که آیا واقعا دانشگاه‌های ایرانی از نظر رشد علمی افت داشته‌اند؟ اگر پاسخ این سؤال مثبت است علت افت دانشگاه‌ها چیست؟
گروه دانشگاه خبرگزاری فارس؛ برای اطلاع از رتبه دانشگاه‌ها در میان دیگر دانشگاه‌های دنیا امروز نظام‌های رتبه‌بندی مختلفی در جهان وجود دارد که از مهمترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها می‌توان به کیو. اس (.Q.S Quacquarelli Symonds ، تایمز، شانگهای و لایدن (Leiden Ranking) اشاره کرد.
به طور معمول نظام‌های رتبه‌بندی، دانشگاه‌های مختلف را بر اساس معیارهای مشخص از جمله تاثیر علمی، اعضای هیأت‌علمی در عرصه جهانی، دانشجویان نخبه، جوایز علمی دانشجویان و استادان، کارآفرینی، اختراعات علمی و مقالات معتبر در بازه‌های زمانی متفاوت رتبه‌بندی می‌کنند.
رتبه‌بندی جهانی کیو.اس یک نظام رتبه‌بندی دانشگاهی است که به صورت سالانه منتشر می‌شود. کیو.اس با همکاری با پایگاه علمی الزویر یکی از بزرگ‌ترین ناشران مطبوعات پزشکی و علمی جهان، به یک نظام رتبه‌بندی کلی جهانی برای دانشگاه ها و یک نظام رتبه بندی موضوعی برای رشته های مختلف تحصیلی دست یافته است.
رتبه‌بندی دیگری از سال ۲۰۰۳ به نام رتبه‌بندی شانگهای منتشر شده است. گروه مشاوران رتبه‌بندی شانگهای که مجری این رتبه‌بندی در سراسر جهان است، سازمانی مستقل بوده و وابستگی به هیچ دانشگاه یا سازمان دولتی ندارد. این رتبه‌بندی در دو حوزه کلی شامل «زمینه و موضوع» منتشر می‌شود. رتبه‌بندی «زمینه» در پنج زمینه موضوعی علوم طبیعی و ریاضیات، علوم مهندسی و فناوری و کامپیوتر، علوم زیستی و کشاورزی، پزشکی بالینی و داروسازی و علوم اجتماعی و رتبه بندی «موضوع» نیز در پنج حوزه علمی ریاضیات، فیزیک، شیمی، علوم کامپیوتر و اقتصاد و بازرگانی ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان را رتبه‌بندی می‌کند.
رتبه‌بندی لایدن نیز نظام دیگری برای رتبه‌بندی دانشگاه‌هاست که اولین بار در سال ۲۰۰۷ میلادی منتشر شد. این نظام رتبه‌بندی هر ساله توسط مرکز مطالعات علوم و فناوری دانشگاه لایدن هلند و بر مبنای شاخص‌های انتشارات و کتاب‌سنجی (مانند کتاب و مقاله) تهیه و ارائه می‌شود. در این نظام رتبه‌بندی علاوه بر کتاب‌های نمایه شده، انتشارات در قالب مقالات اصیل و مطالب مروری نیز صرفا از مجلات اصلی پذیرفته شده و در ارزیابی مدنظر قرار می‌گیرد.
در آخرین رتبه‌بندی اعلام شده، نظام رتبه‌بندی لایدن رتبه دانشگاه‌های دنیا را اعلام کرد.
دهم تیرماه امسال بود که سید احمد فاضل زاده رئیس مؤسسه ISC نتایج رتبه‌بندی دانشگاه‌های برتر دنیا در سال ۲۰۲۳ میلادی نظام رتبه‌بندی لایدن را اعلام کرد و گفت: در رتبه‌بندی سال جاری این نظام، تعداد ۴۶ دانشگاه از جمهوری اسلامی ایران در جمع ۱۴۱۱ دانشگاه برتر جهان قرار گرفتند، این در حالی است که در سال قبل ۴۴ دانشگاه از جمهوری اسلامی ایران در این رتبه بندی حضور داشته‌اند.
همچنین نموداری از رتبه دانشگاه‌های ایران در معیارهای مختلف از جمله معیار مرجعیت علمی نیز منتشر شد.
پس از اعلام این رتبه‌بندی برخی رسانه‌ها گزارش‌هایی با عنوان افت دانشگاه‌های دولتی بزرگ در رقابت مرجعیت علمی منتشر کردند و مدعی شدند که تعدادی از دانشگاه‌های دولتی و شاخص ایران در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی افت جایگاه علمی داشتند.
البته که نظام رتبه‌بندی لایدن که به نتایج این نظام در گزارش رسانه‌ها استناد شده است از اهمیت کمتری نسبت به دیگر نظام‌های رتبه‌بندی برخوردار است و نظام‌های رتبه‌بندی دیگری هم غیر از کیواس و تایمز مانند یو اس نیوز (U.S news) یا وبو متریک (Webometrics) وجود دارد که هر کدام با شاخص‌های مختلفی دانشگاه‌ها را رتبه‌بندی می‌کنند و برای هر کدام از شاخص‌ها ضریب‌های متفاوتی قائل هستند.
* دانشگاه‌های ایران از نظر نظام رتبه‌بندی تایمز
در آخرین گزارش نظام رتبه‌بندی تایمز در سال ۲۰۲۳، از ایران ۶۵ دانشگاه حضور داشتند و ۹ دانشگاه در میان ۱۰۰ دانشگاه برتر آسیا قرار گرفتند؛ در حالیکه سال گذشته ۵۸ دانشگاه در این نظام داشتیم و فقط ۶ دانشگاه در میان ۱۰۰ دانشگاه برتر قرار داشتند. بنابراین دانشگاه‌های ایران از ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ عملکرد خوبی از جهت کیفیت در این رتبه‌بندی داشتند.
اگر تعداد دانشگاه‌های ایران را در ۱۰ سال تعداد در رتبه‌بندی تایمز در نظر بگیریم، می‌بینیم تعداد دانشگاه‌های ایرانی از سال ۲۰۱۳ که ۳ دانشگاه بوده در سال ۲۰۱۶ به ۸ دانشگاه و به تدریج در سال ۲۰۲۰ به ۴۰ دانشگاه و در سال ۲۰۲۱ به ۴۷ و در سال ۲۰۲۲ به ۵۸ دانشگاه و امسال یعنی ۲۰۲۳ به ۶۵ دانشگاه رسیده است. دانشگاه صنعتی شریف اولین دانشگاه، علوم پزشکی مازندران، علوم پزشکی گلستان و علوم پزشکی کردستان و علم و صنعت ایران رتبه‌های بعدی را دارند.
در این بین برخی دانشگاه‌ها برای اولین بار وارد این نظام رتبه‌بندی شده‌اند، برخی دانشگاه‌ها کاهش بین ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ رتبه داشتند؛ مثل دانشگاه صنعتی شیراز، دانشگاه تبریز، دانشگاه علوم پزشکی ایران و برخی هم وضعیت بهتری نسبت به سال گذشته داشته‌اند. در مجموع ایران در نظام رتبه‌بندی تایمز در بین کشورهای اسلامی بیشترین تعداد دانشگاه را با ۶۵ دانشگاه دارد، ترکیه با ۶۱ دانشگاه، پاکستان و مالزی به ترتیب با ۲۹ و ۲۲ دانشگاه در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
* جایگاه دانشگاه‌های ایران در نظام رتبه‌بندی کیواس
بر اساس نظام رتبه‌بندی جهانی کیو اس نیز در گزارش مرتبط با سال ۲۰۲۴، ۷ دانشگاه از ایران قرار دارند. شاخص‌های این نظام رتبه‌بندی سخت گیرانه تر از رتبه‌بندی های دیگر است و دانشگاه صنعتی شریف رتبه ۳۳۴، دانشگاه تهران رتبه ۳۶۰، دانشگاه صنعتی امیرکبیر رتبه ۳۷۵ و دانشگاه علم و صنعت ایران رتبه۴۵۱ را در این نظام دارند، همچنین دانشگاه شیراز، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه فردوسی مشهد بعد از این دانشگاه‌ها قرار دارند.
دانشگاه‌های کشور بر اساس رتبه‌بندی کیو اس، عموما وضعیت رو به بهبودی داشته‌اند؛ برای نمونه دانشگاه صنعتی شریف در سال ۲۰۱۹ رتبه ۴۳۲ و در سال ۲۰۲۳، رتبه ۳۳۴ را دارد و هر سال رتبه بهتری را نسبت به سال قبل کسب کرده است. دانشگاه تهران دقیقا همین روند را طی کرده است؛ در سال ۲۰۱۹ رتبه‌ای بین ۷۰۰ تا ۷۵۰ داشته و در سال جدید به ۳۶۰ رسیده، دانشگاه صنعتی امیرکبیر در سال ۲۰۱۹ رتبه ۴۹۸ داشته و وضعیت بهتری را در ۵ سال گذشته داشته است.
بقیه دانشگاه‌ها هم وضعیت بهتری دارند؛ البته برخی دانشگاه‌ها افت و خیز داشته‌اند. برای نمونه دانشگاه شهید بهشتی یک سال رتبه بین ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ به دست آورده و بعد تنزل داشته و امسال بعد از ۴ سال با رتبه ۹۵۰ تا ۱۰۰۰ رتبه بهتری را نسبت به سال‌های قبل کسب کرده است. همین داده‌ها نشان می دهد دانشگاه‌های اصلی ما در شاخص کیو. اس وضعیت بهتری کسب کرده‌اند، البته دانشگاه‌های کشورهای دیگر مانند مالزی، اندونزی و ترکیه وضعیت بهتری از ما دارند.
* نظام رتبه‌بندی لایدن و اما و اگرهای جایگاه دانشگاه‌های ایرانی
البته براساس گزارش‌هایی که از افت علمی ایران منتشر شده، در همین نظام لایدن هم دانشگاه‌های برتر کشور از جهش و بهبود جایگاه در بیشتر شاخص‌های رتبه‌بندی برخوردار بوده‌اند اما دانشگاه‌هایی نظیر تهران، صنعتی شریف، امیرکبیر، علم و صنعت و برخی دیگر با چند پله افت رتبه در معیار مرجعیت علمی در ویرایش ۲۰۲۳ رتبه‌بندی لایدن نسبت به ویرایش ۲۰۲۲ این رتبه‌بندی مواجه بوده‌اند.
در هر صورت با توجه به رتبه‌بندی همین نظام هم باید مشخص شود که آیا دانشگاه‌های معتبر ایران افت علمی داشته‌اند یا خیر؟ اگر اینگونه بوده در چه سالهایی بوده است و علت آن چیست؟
* سایه روشن‌های جایگاه دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی لایدن
پاسخ‌هایی به این سؤالات مطرح شده است مثلا در این رابطه نیما شایان مدیر ارتباطات و رسانه دانشگاه تهران در توئیتر نوشته بود: افت رتبه دانشگاه‌ها در ویرایش ۲۰۲۳ لایدن نسبت به ۲۰۲۲ را سقوط آزاد می‌خوانند در حالیکه لایدن ۲۰۲۳ بر اساس ارزیابی تولیدات علمی در سال‌های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ منتشر شده است.
با توجه به این آمار، افت علمی در دولت دوازدهم بوده است، اما در هر صورت مسأله‌ای که مربوط به کشور است باید بررسی شود و اینکه در زمان کدام مسؤول بوده تفاوتی در اصل قضیه ندارد.
برای افت علمی به طور معمول عواملی مانند کاهش منابع مالی، افزایش تحریم‌های علمی، نقص زیرساخت‌های فنی و عدم توانایی در جذب اساتید برجسته مطرح می‌شود که هر کدام از این عوامل نیز نیاز به بررسی دارد.
محمد حسن‌زاده رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) در این رابطه گفته است: در رتبه‌بندی‌ها هیچ جایی برای هیچ دانشگاهی از هیچ کشوری رزرو نشده است و نباید اطمینان داشته باشیم که امسال رتبه خوبی داریم، سال آینده هم حتماً رتبه خوبی خواهیم داشت، تلاش‌هایی که ما انجام می‌دهیم، همسایگان ما نیز انجام می‌دهند.
به گفته وی، البته رشد علمی دانشگاه‌های ایران بی نظیر بوده است، اما برای حفظ آن نیاز به تلاش داریم.
اما توضیحات کامل‌تر درباره افت یا عدم افت علمی دانشگاه‌های کشور و علت آن را از علی شمسی‌پور سخنگوی وزارت علوم بشنویم.
شمسی‌پور گفته است: برای اینکه برداشت جامع و درستی داشته باشیم فقط نباید به یک نظام رتبه‌بندی اکتفا کرد بلکه باید رتبه‌بندی‌های مختلف را برای دانشگاه‌ها مد نظر قرار داد.
وی با بیان علت‌هایی که دانشگاه‌ها می‌توانند در یک رتبه‌بندی در جایگاه پایین‌تری نسبت به قبل قرار بگیرند، گفت: مثلا یک شاخص میزان دسترسی به انتشارات دنیاست؛ اما در سالهایی به دلیل تحریم‌های ظالمانه علیه ایران، دسترسی دانشگاه‌های ما به برخی نشریات کاهش یافته است یا مشکلاتی در چاپ مقالات در حوزه‌های مختلف برای دانشگاه‌ها توسط نظام سلطه ایجاد شده که طبیعی است در طول یک سال یا در بعضی بازه‌های زمانی چندساله به دلیل اینکه دانشگاه در یک شاخص خاص تنزل کرده، دچار افت رتبه شود.
شمسی‌پور با بیان اینکه افت چند دانشگاه در یک نظام رتبه‌بندی به معنای افت کیفیت دانشگاه‌های ما نیست، گفته است: اگر فقط رتبه‌بندی دانشگاه‌ها را در یک سال مد نظر قرار دهیم؛ یعنی ۲۰۲۳ نسبت به ۲۰۲۲ را بررسی کنیم، نگاه کاملی نسبت به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها نداشته‌ایم. بلکه باید فرایند ۵، ۱۰ یا ۲۰ ساله را در نظر داشت.
سخنگوی وزارت علوم درباره رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایرانی از نظر نظام لایدن نیز گفته است: حضور دانشگاه‌های ایران هم در نظام رتبه‌بندی لایدن از ۲۰۱۲ صفر بوده و هیچ دانشگاهی در آن سال در این رتبه‌بندی قرار نداشته است. در سال ۲۰۱۳ تعداد دانشگاه‌های ایران به ۵ دانشگاه رسیده است، این روند به‌تدریج افزایش و بهبود یافته و در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ هر دو سال ۳۶ دانشگاه و در سال ۲۰۲۲ به ۴۴ دانشگاه و در سال ۲۰۲۳ به ۴۶ دانشگاه رسیده است. این روند نشان می‌دهد تعداد دانشگاه‌ها هر سال افزایش یافته است البته رتبه دانشگاه‌های مختلف در این نظام رتبه‌بندی در این سال‌ها با افت و خیزهای مختلف همراه بوده که بسیاری از این افت‌وخیزها به شاخص‌های رتبه‌بندی مربوط می‌شود؛ از جمله شاخص‌ها معیاری به نام دسترسی آزاد است که در این حوزه کمی وضعیت دانشگاه‌های ایران نسبت به شاخص‌های دیگر متفاوت است و مشکلاتی داریم.
به گفته شمسی‌پور، وضعیت دانشگاه‌های جمهوری اسلامی در نظام رتبه‌بندی لایدن از بقیه کشورهای اسلامی بهتر است؛ ایران با داشتن ۴۶ دانشگاه در این نظام کشور اول است؛ در حالیکه جمع کل کشورهای اسلامی ۱۴۵ دانشگاه در این نظام رتبه‌بندی دارند. ترکیه با ۳۶ دانشگاه، مصر با ۱۳ دانشگاه، عربستان با ۱۱ و پاکستان با ۹ دانشگاه در رتبه‌های بعد از ایران قرار دارند که نشان‌دهنده قوت جمهوری اسلامی ایران در این حوزه است.
به گزارش فارس، آمارهای جدید از رتبه‌بندی‌های مختلف دنیا نشان از حضور ۳۹ دانشگاه ایران در جمع برترین دانشگاه‌های جوان دنیا نیز دارد.
پایان پیام/