جامع‌ترین کتاب زبان فارسی و دست‌انداز بودجه
معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی از عدم تخصیص بودجه مشخص علی‌رغم وعده‌ها، برای تکمیل «فرهنگ جامع زبان فارسی» خبر داد.
فارس‌پلاس؛ دیگر رسانه‌ها- سومین جلد از «فرهنگ جامع زبان فارسی» به‌تازگی به کوشش پژوهشگران و محققان فرهنگستان زبان و ادب فارسی منتشر شد و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت. این فرهنگ که از آن با عنوان «غنی‌ترین مرجع پژوهشی زبان» و «جامع‌ترین اثر در حوزه زبان فارسی» یاد می‌کنند، یک طرح ملی است که تلاش دارد تا با رویه‌ای جدید به فرهنگ‌نویسی بپردازد.
این اثر سترگ که کار تدوین آن از سال 1376 در فرهنگستان کلید خورد، فرهنگی تاریخی است که تمام ادوار زبان فارسی را پوشش می‌دهد. نخستین جلد از این مجموعه در سال 1392 زیر نظر علی‌اشرف صادقی، عضو پیوسته و مدیر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، منتشر شد. صادقی در مراسمی این اثر را سند دیگری برای تقویت زبان فارسی توصیف کرد و گفت: فرهنگ‌نویسی امروز در غرب رشد پیدا کرده و و از یک فن تبدیل به یک علم شده است؛ به‌طوری‌که دست‌نامه‌های متعددی به زبان انگلیسی و سایر زبان‌های ملل غربی دربارۀ فرهنگ‌نویسی داریم. در کشور ما متأسفانه در طول تاریخ به فرهنگ‌نویسی برای زبان فارسی هیچ توجهی نشده است.
خبرگزاری تسنیم به مناسبت انتشار سومین جلد از این مجموعه به گفت‌وگو با نسرین پرویزی، معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، پرداخت که در ادامه می‌خوانید:
*سومین جلد از «فرهنگ جامع زبان فارسی» به تازگی منتشر شد و پس از چند سال تلاش، در دسترس پژوهشگران قرار گرفت. این جلد از مجموعه، چه کلماتی را دربرمی‌گیرد؟
-«فرهنگ جامع زبان فارسی» در واقع یک فرهنگ تاریخی شناختی است. جلد چهارم این مجموعه از «الف دال» آغاز شده و تا آخر «استنثنائیه» را در برمی‌گیرد. در واقع در این جلد حدود پنج هزار مدخل اصلی و فرعی ارائه شده است.
*شاید یکی از پرسش‌هایی که برای مخاطبان مطرح شود، این است که با وجود داشتن فرهنگ‌های متعدد در زبان فارسی مانند دهخدا، سخن، معین و … چه ضرورتی داشت که فرهنگستان با صرف هزینه و انرژی به کار تدوین فرهنگ دیگری بپردازد؟! تفاوت این اثر با دیگر آثار مشابه در چیست؟
-فرهنگ‌نگاری در ایران هیچ گاه به عنوان یک سنت مطرح نبوده است؛ به عبارت دیگر ما هیچ‌گاه مؤسسه‌ای نداشته‌ایم که به صورت تخصصی به این امر بپردازد. فرهنگ‌هایی که تاکنون منتشر شده‌اند، غالباً فرهنگ‌های شخصی و کوچکی بوده‌اند؛ غیر از فرهنگ دهخدا که البته این اثر نیز ویژگی‌های یک فرهنگ را ندارد؛ به این معنی که در برخی جاها شبیه دایرة‌المعارف است، در برخی جاها شبیه لغت‌نامه است؛ بنابراین اصول فرهنگ‌نگاری را رعایت نکرده است.
علاوه بر این، فرهنگ دهخدا تاریخی نیست. ما در حال حاضر در «فرهنگ جامع زبان فارسی» پیکره واژگانی را از قرن چهارم تاکنون تهیه و بر اساس این پیکره، اولین ورود واژه در زبان فارسی را مشخص کرده‌ایم. اگر این واژه مثلاً فقط تا قرن هشتم وجود داشته، مشخص شده است، اگر تفاوت معنایی یافته نیز بیان شده است؛ یعنی ما هر تفکیک معنایی که برای هر واژه در نظر گرفته‌ایم، شواهد تاریخی آن را از قرنی که واژه وارد زبان فارسی شده، نیز بیان کرده‌ایم. مدخل‌های فرهنگ‌هایی مانند دهخدا و سخن، شواهدی را ارائه کرده‌اند تا بگویند این واژه در زبان وجود داشته است. از این منظر «فرهنگ جامع زبان فارسی» تنها فرهنگ تاریخی است که واژه‌های قدیم و معاصر را بر اساس متونی بررسی می‌کند که از قرن چهارم تاکنون در دسترس است.
از سوی دیگر، برخی از فرهنگ‌ها ریشه‌شناسی می‌دهند و می‌گویند که از چه زبانی وارد فارسی شده است یا اگر واژه فارسی است، دیگر ریشه آن را مشخص نمی‌کنند، اما در «فرهنگ جامع زبان فارسی» دقیقاً یک واژه را از منظر ریشه‌شناسی مورد بررسی قرار می‌دهد و می‌گوید که اولاً این واژه فارسی است یا خیر و اگر فارسی است، چگونه ساخته شده و در زبان‌های باستانی به چه صورت بوده است. همچنین تلاش شده اصول فرهنگ‌نگاری نوین در جهان در این کار رعایت شود.
*فرهنگ جامع زبان فارسی به عنوان یک طرح کلان ملی در نظر گرفته شده و قرار بود که از سوی برخی از وزارتخانه‌ها و مراکز مانند وزارت علوم بودجه‌ای جهت سرعت بخشیدن به کار، در نظر گرفته شود. این مسئله به کجا رسید؟
-زمانی در شورای عتف وزارت علوم این طرح پذیرفته شد و ما بر این اساس، یک طرح 15 ساله ارائه و مشخص کردیم که در هر سال با توجه به تورم و تعداد پژوهشگران، به چه میزان بودجه نیازمندیم. متأسفانه این بودجه در نظر گرفته نشد. پس از آن مطرح شد که بودجه‌ای مشخصاً برای این کار به فرهنگستان داده شود تا بتوان با استفاده از آن، به انجام کار سرعت بیشتری بخشید که این موضوع نیز متأسفانه به سرانجام نرسید. تنها مبلغ ناچیزی یعنی حدود 450 میلیون تومان از سوی معاونت علم و فناوری در زمانی که کار جلد سوم را آغاز کرده بودیم، در اختیار ما قرار گرفت تا بتوانیم با برون‌سپاری، کار را انجام دهیم. بعد از آن، هیچ بودجه‌ای برای این کار در نظر گرفته نشد و بودجه این بخش نیز همانند دیگر بخش‌های فرهنگستان در حد حقوق کارکنان تعریف شد؛ این در حالی است که فرهنگستان به لحاظ جذب نیروی جدید نیز با محدودیت‌هایی مواجه است.
در حال حاضر 17 پژوهشگر تعریف‌نگار و سه ویراستار به صورت پاره‌وقت با مجموعه همکاری می‌کنند؛ یعنی در واقع کار تدوین فرهنگ به این بزرگی با تعداد محدودی در حال انجام است.
تدوین فرهنگی به این بزرگی از عهده مؤسسات خصوصی خارج است؛ چون هزینه‌بر است. در میان مراکز دولتی نیز فرهنگستان بهترین مکان برای انجام این کار بزرگ است. از سوی دیگر، نمی‌توان کار تدوین فرهنگ جامع زبان فارسی را به شکل برون‌سپاری پیش برد؛ چرا که این کار با تدوین آثاری مثلاً در قالب دایرة‌المعارف متفاوت است و نیازمند هم‌فکری پژوهشگران است. به عنوان نمونه، برای واژه «ایستادن» که 150 صفحه A4 مطلب نوشته شده، نمی‌توان به صورت برون‌سپاری کار را پیش برد؛ بنابراین برای به سرانجام رساندن این کار ما نیازمند هم‌فکری و تعامل پژوهشگران هستیم؛ چون جنس کار با بحث‌های کلیشه‌ای زبانی متفاوت است.
*با توجه به این موضوع فکر می‌کنید که اتمام کاری به این بزرگی، چند سال زمان خواهد برد؟
-نمی‌توان به صورت دقیق در این‌باره صحبت کرد. تمام سعی ما این است که در سریع‌ترین زمان ممکن این کار به سرانجام برسد. در حال حاضر تدوین جلد چهارم را نیز آغاز کرده‌ایم. تنها کاری که می‌توانیم الآن انجام دهیم این است که فرهنگ را به صورت خوشه‌ای کار می‌کنیم. به این معنی که اگر قرار است کلمه «استادن» را مورد بررسی قرار می‌دهیم، در کنار آن به «ایستادن» که متعلق به مجلدات بعدی خواهد بود نیز بپردازیم. به عبارت دیگر تمام این واژگان را در کنار همدیگر کار می‌کنیم.
حرف «الف» خیلی زمان‌بر است؛ چون بیشتر کلمات عربی هستند که یا جمع مکسراند، یا صفات تفضیلی، عالی و … را در برمی‌گیرند؛ بنابراین انجام خوشه‌ای کار یک مقدار کار را آسان می‌کند اما همچنان نمی‌توان نسبت به زمان‌بندی دقیق آن صحبت کرد.
امیدوارم افراد یا مؤسساتی که دغدغه فرهنگ این مملکت را دارند، به کمک این کار ملی بیایند تا زودتر به سرانجام برسد. فرهنگ جامع زبان فارسی یک کار ملی و ماندگار است. ایران همواره مهد فرهنگ بوده و فرهنگ غنی هر کشوری را با کارهای زبانی، تعداد فرهنگ‌ها و آثار به جا مانده از آن می‌شناسند و معرفی می‌کنند. امیدوارم با همراهی افرادی که دغدغه‌مند فرهنگ این مرز و بوم هستند، این کار ملی زودتر به سرانجام برسد.
پایان پیام/ت