کاروانسراهای ایرانی؛ ثبت جهانی، گرفتاری همیشگی+ فیلم و عکس
کاروانسراهای ایرانی گرچه در مسیر ثبت جهانی قرار گرفته‌اند و نامشان در شمار آثار باارزش بین‌المللی دیده می‌شود؛ اما همچنان گرفتاری‌های قدیمی دارند؛ از اختلاف مالکیت و بی‌توجه به مرمت گرفته تا کمبود اعتبار دستگاه متولی و مصائب گردشگرپذیری!
خبرگزاری فارس- معصومه رشیدی: شماری از ده‌ها کاروانسرای تاریخی و زیبای ایران اخیراً ثبت جهانی شد. بنا بر آمارهای ارائه شده، ۵۴ کاروانسرای تاریخی کشورمان در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو به عنوان اثر میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
در نشست اخیر اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو (UNESCO)، پرونده کاروانسراهای ایران بررسی و با تصویب اعضای این کمیته به‌عنوان میراث فرهنگی ملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.
چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو از ۱۹ شهریورماه (۱۰ سپتامبر) در ریاض، پایتخت عربستان‌سعودی کار خود را آغاز کرده بود و پرونده ۵۰ اثر میراث فرهنگی و طبیعی از بیش از ۴۰ کشور جهان برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو در آن در حال بررسی است.
از این تعداد، ۲۴ پرونده سهمیه اجلاس سال گذشته است که به دلیل بحران اوکراین به تعویق افتاد و ۲۶ پرونده مربوط به اجلاس سال ۲۰۲۳ می‌شود.
نمایندگان ایکوموس، قطر، زامبیا، پادشاهی عمان، نیجریه، روسیه، هندوستان، آفریقای جنوبی، مالی، یونان، اتیوپی، عربستان سعودی، بلژیک، بلغارستان و آرژانتین با اشاره به تاریخچه، سازه معماری، اهمیت و جایگاه آن در سفرهای تاریخی در مسیرهای بیابانی و نیز ارزش‌های فرهنگی از ثبت کاروانسراهای ایران حمایت کردند.
🔻 این ویدئو را از ثبت جهانی کاروانسراهای ایران ببینید:
ثبت جهانی ۵۴ کاروانسرای تاریخی؛ اقدام ابتدایی
پرونده کاروانسراهای ایران شامل ۵۴ کاروانسرای تاریخی در ۲۴ استان کشور این بار شاهد نتایج موفقیت‌آمیزی بوده است.
این کاروانسراها که از بین ده‌ها کاروانسرای موجود در ایران انتخاب شده بودند، به ثبت جهانی رسیدند تا معرف تمدن کهن و تاریخ دیرینه کشورمان به جهانیان باشند؛ اما این تازه ابتدای راه است.
در پرونده معرفی ویژگی‌های این کاروانسراها آمده است: «کاروانسراها یکی از مهم‌ترین اَشکال معماری ایرانی هستند که سبب توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شده است؛ این کاروانسراها با مقایسه نقشه ۲۰۰ کاروانسرا انتخاب شده‌اند و هیچ‌یک از آنها نقشه تکراری ندارند؛ بنابراین مشهود است که کاروانسراها نتیجه و محصول خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است».
همچنین تأکید شده است: «کاروانسراهای ایرانی مستقیماً درگیر تحولات اجتماعی و فرهنگی بودند؛ به‌گونه‌ای که تأثیر آنها را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و همچنین معماری می‌توان دید؛ از نظر مقایسه، تفاوت کاروانسراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروانسراهای موجود در خارج از ایران در شکل و نقشه است؛ زیرا به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروانسراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است».
دیرگچین (قم)، نوشیروان (اصفهان)، پرند/قلعه سنگی (رباط کریم)، رباط شرف (سرخس)، سنگی انجیره (اردکان)، جمال‌آباد (میانه)، عباس‌آباد تایباد (تایباد)، فخر داوود (نیشابور)، شیخعلی‌خان (شاهین‌شهر)، مرنجاب (آران و بیدگل)، امین‌آباد (شهررضا)، گبرآباد (قمصر)، مهیار (شهررضا)، گز (دهستان گز)، کوهپایه (کوهپایه)، مزینان (داورزن)، ایزدخواست (آباده)، فخرآباد (بجستان)، سرایان (سرایان)، قصر بهرام (گرمسار)، آهوان (خاورشهر)، میامی (شاهرود)، عباس‌آباد (شاهرود)، میاندشت (شاهرود)، زین‌الدین (مهریز)، میبد (میبد)، فارسفج (تویسرکان)، خواجه نظر (جلفا)، دهدشت (دهدشت)، بیستون (بیستون)، گنجعلی‌خان (کرمان)، گویجه بل (اهر)، خوی (خوی)، صائین (نیر)، تی تی (سیاهکل)، باغ شیخ (ساوه)، زعفرانیه (سبزوار)، مهر (سبزوار)؛ ینگه امام (ساوجبلاغ)، بستک (بستک)، برازجان (برازجان)، خرانق (اردکان)، آجری انجیره (یزد)، افضل (شوشتر)، نیستانک (نائین)، چاه کوران (راور)، چمشک (پل دختر)، رشتی (اردکان)، تاج‌آباد (بهار)، ده‌محمد (طبس) ، خان (خوی)، چهل پایه (طبس)، سعدالسلطنه (قزوین) و رباط قلی (جاجرم)، ۵۴ کاروانسرا و رباطی هستند که در پرونده کاروانسراهای ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.
🔻 کاروانسراها به اختصاص اعتبار برای مرمت و استحکام‌بخشی نیاز دارند
ثبت ۶کاروانسرای سمنان در فهرست جهانی
امیر کرم‌زاده، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان هم از ثبت ۶ کاروانسرای استان سمنان که بیانگر هنر معماری و فرهنگی نیاکان ماست، در فهرست جهانی یونسکو خبر داد.
وی گفت: در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو که در ریاض عربستان برگزار شد، پرونده کاروانسراهای ایران به‌عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در فهرست جهانی یونسکو تأیید شد و به ثبت رسید.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان افزود: در این پرونده، از 54 کاروانسرای ایران، 6 کاروانسرا متعلق به این استان است.
کرم‌زاده گفت: کاروانسراهای قصر بهرام گرمسار، سنگی و آجری آهوان سمنان، میامی، عباس‌آباد میامی و بزرگ‌ترین کاروانسرای ایران، میاندشت میامی در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌اند.
وی افزود: از 6 کاروانسرای استان سمنان، سه کاروانسرا در شهرستان میامی، 2 کاروانسرا در شهرستان سمنان و یک کاروانسرا در شهرستان گرمسار واقع شده‌اند.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان گفت: ثبت جهانی میراث فرهنگی و تاریخی نقشی مهم در انعکاس هویت، اصالت و ریشه یک کشور دارد و علاوه بر آن گردشگران خارجی برای انتخاب مقصد گردشگری به آثار معرفی‌شده از سوی یونسکو به‌عنوان یک مرجع معتبر مراجعه می‌کنند و ورود نام یک استان و کشور در فهرست ثبت جهانی، فرصت و شانس جذب گردشگر خارجی را افزایش می‌دهد.
کرم‌زاده افزود: با عنایت به اینکه جنگل ابر به‌عنوان بخشی از جنگل‌های هیرکانی در سال ۱۳۹۸ در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسیده است، با ثبت این ۶ کاروانسرا تعداد آثار ثبت‌شده استان در یونسکو به هفت اثر افزایش می‌یابد.
۵۴ کاروانسرای ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو متعلق به استان‌های سمنان، اصفهان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، قم، تهران، یزد، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، فارس، همدان، کهگیلویه و بویراحمد، کرمانشاه، کرمان، اردبیل، گیلان، مرکزی، البرز، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، لرستان و قزوین است.
🔻 کاروانسراها برای بهره‌برداری درگیر اختلافات میراث فرهنگی و اوقاف شده‌اند
شاهکارهایی نیازمند توجه و اعتبار!
محسن امیری، محقق میراث فرهنگی و ابنیه تاریخی در همین زمینه عقیده دارد: نیاز انسان بـه سرپناه و مأمن، نه‌تنها در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. در ایران زمین در گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این‌گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می‌شود که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنـری عصر خود بـه حساب آورد.
وی تصریح کرد: احداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه در ادوار مختلف بـه‌ویژه دوره اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
این پژوهشگر میراث فرهنگی تأکید کرد: کاروانسراها، میهمانخانههای بین‌راهی ایران طی قرون متمادی گذشته بوده و سابقه آن به دوره هخامنشی یعنی بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ سال قبل می‌رسد. در مسیر راه‌های مهم بین‌شهری، کاروانسراها به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می‌توانست طی کند، ساخته می‌شده است.
امیری تصریح کرد: به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در بخش عمده‌ای از کشور ایران و دور بودن شهرها و آبادی‌ها از یکدیگر، وجود نقاطی برای استراحت و تهیه آذوقه در بین راه، امری حیاتی و ضروری است و بدون وجود این ایستگاه‌ها، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیرممکن بوده است.
وی گفت: از آنجایی که در دوره پیش از اسلام، به‌خصوص در زمان پادشاهی هخامنشی، وسعت مملکت ایران بسیار زیاد بوده و کنترل این امپراطوری وسیع احتیاج به خطوط ارتباطی منظم و مطمئن داشت؛ مورخان یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راه‌های امن و کاروانسراهای خوب در ایران خبر می‌دهند.
این محقق میراث فرهنگی می‌گوید: هرودت در مورد راه‌های امپراطوری هخامنشی می‌نویسد «راه‌ها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پرسنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه در این منازل میهمانخانههای خوب برپا شده است؛ از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته شد‌ه‌ای در ایران باقی نمانده است؛ اما از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است؛ از قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایران می‌توان از کاروانسرای دروازه گچ نام برد؛ پایه‌ها و بخشی از دیوارهای این کاروانسرا که با سنگ و آهک ساخته شده هنوز باقی است و این بنا دارای یک حیاط مرکزی و تعدادی دالن در اطراف حیاط است».
وی بیان کرد:پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست؛ در این دوران بود که شاه‌عباس یکم با توجه به تدبر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفت و یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست.
این محقق میراث فرهنگی و ابنیه تاریخی می‌افزاید: کاروانسراهای ایران شاهکارهایی از فرهنگ، هنر، تمدن و تاریخ هستند که امروز باید توجه بیشتری به آنها شود و برای مرمت و بهره‌برداری از این آثار کهن اعتبار اختصاص داد.
امیری از این امر گلایه می‌کند که با وجود ده‌ها کاروانسرای تاریخی در ایران، اما هنوز بهره‌برداری مناسبی از این مکان‌های بسیار زیبا و جاذب گردشگری نشده است.
🔻 ویدئویی از اوضاع نامناسب کاروانسرای عباس‌آباد را ببینید:
اختلافی که سال‌هاست رفع نمی‌شود
یکی از مسائل اساسی در راستای بهره‌برداری از کاروانسراهای ایران، اختلافی است که سال‌ها پابرجای مانده و رفع نمی‌شود؛ اختلاف میان نهادهای متولی، مسؤول و به اصطلاح، مالک کاروانسراهای تاریخی!
علی‌رغم اینکه کاروانسراها، مکان‌های تاریخی و متعلق به تمام مردم ایران، بلکه با ثبت جهانی‌شان، متعلق به تمام مردم جهان محسوب می‌شوند؛ اما برخی نهادها که اسناد مالکیت این کاروانسراها را به نام خود دریافت کرده‌اند، مانع جدی برای بهره‌برداری از آنها شده‌اند!
امروز سازمان اوقاف و امور خیریه در سراسر کشور شمار زیادی از کاروانسراهای تاریخی را تحت مالکیت خود دارد و در عمل، نیز اقدامی برای بهره‌برداری بهینه از آن انجام نمی‌دهد.
از طرفی، وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که متولی جدی حوزه میراث تاریخی در کشور است، می‌گوید مادامی که نتواند مالکیت ابنیه تاریخی را در اختیار گیرد، در راه مرمت و بهسازی و مستحکم‌سازی این بناها در راستای بهره‌برداری هر چه بهتر از آنها گیرهای قانونی خواهد داشت.
🔻 بسیاری از کاروانسراهای تاریخی دچار بلای تخریب بنا شده‌اند
بخش خصوصی به میدان بیاید
کاروانسراهای تاریخی کشورمان جاذبه‌های فراوانی برای جذب گردشگر داخلی و توریست‌های خارجی را در دل خود پنهان دارند؛ امری که تاکنون کمتر از آنها استفاده شده است.
وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در راستای بهره‌برداری از این کاروانسراها علی‌رغم توسل به گره‌های قانونی، «کمبود اعتبار» را دلیل اصلی کم‌توجهی به ابنیه تاریخی به‌ویژه در زمینه مرمت و پایدارسازی بناها می داند.
مسعود هشتگردی، سرمایه‌گذار بخش خصوصی در حوزه میراث فرهنگی اما می‌گوید: سرمایه‌گذاری در ابنیه تاریخی جدای از رویکردهای سودآورانه و اقتصادی، وظیفه‌ای ملی و علاقه‌ای شخصی است؛ اما مسؤولان در این راه سنگ‌اندازی می کنند.
وی تصریح کرد: بسیاری از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی علاقه دارند علاوه بر سودآوری، افتخار کنند که یک بنای تاریخی کشورشان را قابل استفاده ساخته‌اند؛ اما متولیان امر در این راه عزم جدی ندارند یا موارد قانونی و مشکلات بین‌دستگاهی را بهانه می‌کنند.
به‌هرحال، امروز باید بخش خصوصی به میدان بیاید و به داد ابنیه تاریخی کشورمان برسد؛ علاوه بر این همه، حضور مردم در میدان می‌تواند راهی جدی برای جذب گردشگر باشد.
🔻 کاروانسراها می‌توانند در جذب گردشگر بسیار مؤثر واقع شوند
نگرش‌ها باید تغییر کند
جدای از همه این مسائل، آنچه امروز بیش از همه مهم به نظر می‌رسد، این است که باید نگرش‌ها به بهره‌برداری از آثار تاریخی تغییر یابد.
واقعیت ماجرا این است که بسیاری از مسؤولان حتی متولیان امر میراث فرهنگی و گردشگری، هنوز نگاه جدی به بهره‌برداری از آثار تاریخی را در خود پرورش نداده‌اند و این امر باید به‌طور جدی اصلاح شود.
🔻 این ویدئوی زیبا را ببینید:
جاده ابریشم؛ ظرفیت مناسب جذب گردشگر
جاده ابریشم ظرفیت مناسبی برای جذب گردشگر است و کاروانسراهایی که در طول مسیر جاده ابریشم واقع شده‌اند، به‌صورت زنجیروار با یکدیگر ارتباط دارند و فراتر از یک روستا و شهر هستند؛ کاروانسراها یکی از حلقه‌های بااهمیت و تأثیرگذار ارتباط فرهنگی و تاریخی در این مسیر هستند.
در نتیجه، با توجه به این شرایط، این بناهای تاریخی می‌توانند خارج از عملکرد محدود مکانی و اقتصادی، شناخت و معرفت تاریخی را در دل خود جای دهد و جاذبه و بازدهی فراتری از یک بنا در یک منطقه کوچک (روستا یا شهر) داشته باشد.
پایان پیام/74019/م/